Przypadki kryminalne. Ciemna liczba przestępstw przeciwko bezbronnym

Wstęp

Wstęp
Bezbronność trudno zdefiniować i osadzić w konkretnych ramach. Czasami widać,
kiedy bezbronność kogoś dotknęła, innym razem trudno domyślić się, że taka trudna
sytuacja kogoś dotyczy. Bezbronna bywa ofiara przestępstwa w starciu ze sprawcą,
bezbronne są zwierzęta w starciu z człowiekiem, przyroda w starciu z cywilizacją także
często stoi na przegranej pozycji.
Bezbronność nie musi oznaczać bezradności, ale często idzie z nią w parze. Stąd
właśnie w ciemnej liczbie przestępstw dużo ofiar charakteryzuje się bezradnością.
Ciemna liczba przestępstw zawiera te czyny kryminalne, którą są poza oficjalnymi
danymi na temat przestępczości. Nie zgłaszają przestępstw ofiary, które boją się zawiadomić
Policję, bo czują strach przed reakcją sprawcy. Strach działa na nie paraliżująco.
Dzieje się tak w wyniku stosowania przez sprawców różnego rodzaju przemocy, a także
gróźb i szantażu. Pokrzywdzeni obawiają się też tego, że organy ścigania nie pomogą
rozwiązać problemu, zwłaszcza jeśli już w przeszłości osoby te nie otrzymały pomocy
służb mundurowych przy zgłaszaniu naruszeń prawa. Czasami pokrzywdzeni nie
zgłaszają z powodu poczucia wstydu, braku wsparcia bliskich i wsparcia społecznego.
Nie złożą oficjalnego zawiadomienia, kiedy nie znają przepisów i procedur, a sytuacja
ich przerasta. Nie zgłaszają, kiedy uczynić tego nie mogą. Dotyczy to przestępstw
przeciwko życiu, kiedy ofiara jest osobą zaginioną, a w rzeczywistości stała się ofiarą
zabójstwa, zaś ciało sprawa ukrył. Nie może także zgłosić faktu pokrzywdzenia osoba
fizycznie do tego niezdolna z powodu działań sprawcy bądź zastraszona tak bardzo, że
nie jest zdolna do obrony.
Przed rozdziałem pierwszym znalazł się tekst Strachy wymiaru sprawiedliwości, który
może pełnić funkcję dodatkowego wstępu. Warto zastanowić się, skąd bierze się
w ludziach strach skutkujący zaniechaniami w przypadku obserwowania wystąpienia
czynów przestępnych. To rozważanie kryminologiczne dotyczy też źródeł zachowań
kryminalnych i milczącej zgody na działania innych. Zgoda może wynikać z wyuczonej
bierności i bezradności, braku wzorcu postępowania albo generalnego braku potępienia
pewnych zachowań czy też niejasnych reguł postępowania. Strach potrafi sparaliżować
wymiar sprawiedliwości, a dotyczyć może zarówno ofiary, jak i osób, których zadaniem
jest zwalczanie przestępczości.
Dzieci bywają bezbronne w starciu z dorosłymi. Często sprawcami przestępstw
przeciwko najmłodszym są bliskie im osoby, które dziecko darzy zaufaniem. Jeśli dziecko staje się ofiarą, to może zdarzył się nieszczęśliwy wypadek albo ktoś bliski dziecko
skrzywdził. Obcy sprawca rzadko ma dostęp do dziecka. Dziecko jest zwykle pod
szczególną ochroną. Jeśli zostaje skrzywdzone, to budzi współczucie nawet tych osób,
które go osobiście nie znają. Powoduje to, że ludzie są skłonni pomagać i angażować
się w takie sprawy jak poszukiwanie zaginionych nieletnich. Przemoc wobec dzieci nie
jest zjawiskiem nowym, ale dostrzeganie jej skutków, reagowanie i zwalczanie uwarunkowane
jest wieloma czynnikami, zarówno prawnymi, jak i kulturowymi. Dzieci doświadczają
przemocy seksualnej, fizycznej oraz psychicznej. Sprawcą może być rodzic,
ktoś bliski z rodziny, rówieśnik. Także ktoś, kto sam wcześniej przemocy doświadczył.
Bywa, że ofiara staje się sprawcą.
Współcześnie sprawca może także zaatakować, używając internetu. W tym wypadku
może być kimś obcym dla dziecka, a tym samym trudniejszym do zidentyfikowania.
Działaniem w cyberprzestrzeni także jest w stanie wyrządzić ogromną krzywdę. Może
nie widać jej bezpośrednio, ale konsekwencje będą na pewno. Brak reakcji na krzywdę
powoduje, że kolejna osoba może stać się ofiarą przestępstwa. Dlatego tak ważna jest
walka z ciemną liczbą przestępstw. Istotne jest też stworzenie wymiaru sprawiedliwości
przyjaznego dzieciom, takiego, który dostrzega, że są sytuacje, kiedy młody człowiek
powinien dostać szansę. Bardzo ważne staje się także podjęcie działań, aby unikać
wiktymizacji wtórnej. Dotyczy to postawy wymiaru sprawiedliwości wobec pokrzywdzonych
w każdym wieku.
Działania związane z nieporozumieniami rodziców skutkujące trudną sytuacją
faktyczną dziecka pojawiają się coraz częściej. Co prawda w przypadku przestępstw
przeciwko dzieciom, zwłaszcza tych przeciwko ich życiu i zdrowiu, ludzie są skłonni
pomagać i angażować się w tego typu sprawy, co wykorzystuje choćby system poszukiwań
zaginionych dzieci Child Alert, ale już w przypadku nieporozumień rodzinnych
skonfliktowana rodzina pozostaje sama albo bliscy jeszcze podsycają konflikt. Z powodu
rosnącej liczby rozwodów i problemów z porwaniami rodzicielskimi warto także tej
kwestii poświęcić więcej uwagi. Czasy pandemii także przyczyniły się do eskalacji wielu
konfliktów i pozostawienia problemu przemocy w rodzinie bez narzędzi do zwalczania.
Zwierzęta również są podmiotami, które prawo chroni. Z jednej strony, dostrzegając
ich bezbronność, pomagamy tym, które uważamy za potrzebujące pomocy,
i tym, które kojarzymy z obiektem pozytywnych uczuć, a z drugiej zaś o określonej
kategorii zwierząt nie myślimy przez pryzmat przysługujących im praw. Inaczej wszak
traktujemy domowe zwierzęta, jak psy i koty, inaczej zwierzęta rzeźne, laboratoryjne
czy dzikie. W grę wchodzi oczywiście kontekst kulturowy, ale i przepisy, które nie zapewniają
takiej samej ochrony istotom żywym. Zwierzęta od niedawna są chronione
przed przemocą ze strony człowieka. Określają to przepisy prawa karnego. Działają
też organizacje walczące o prawa zwierząt. Czy podobne rozwiązania będą dotyczyły
drzew czy rzek? Wszak mówi się o przestępstwach przeciwko środowisku. To często
„przestępstwa bez ofiar”, bowiem nie ma pokrzywdzonego, który ma możliwość zawiadomienia
o przestępstwie. Ani bity pies, ani skażona rzeka tego nie zrobi. Oczywiście skażenie rzeki, powietrza czy gleby przekłada się na zdrowie ludzi i być może
wywoła reakcję człowieka, podobnie jak pies przywiązany w lesie łańcuchem do drzewa
wywołuje reakcje emocjonalne, a także działania prawne ze strony człowieka. Wiele
jednak zachowań takiego typu, kiedy dochodzi do znęcania się nad zwierzęciem czy
też zanieczyszczania środowiska, pozostaje nierozliczonych. Tu trzeba wspomnieć także
obojętność – sąsiadów, okolicznych mieszkańców, którzy nie reagują, sankcjonując
zło i akceptując cierpienie zadawane zwierzętom czy przestępstwa wobec środowiska.
Trzeba wypracować system przepisów, który pozwoli w praktyce realizować prawa
zwierząt. Należy rozważyć, jak powinny funkcjonować schroniska dla zwierząt i czy są
możliwe inne rozwiązania chroniące przed bezdomnością zwierzęta albo takie postępowanie,
które sprawi, że schroniska nie będą potrzebne. Należy wskazać, kiedy zwierzę
może być odebrane właścicielowi bądź posiadaczowi. Będą też odbiciem naszej wrażliwości
i skłonności do reakcji, kiedy widzi się bezbronność najbardziej bezbronnych.
Często przemoc wobec zwierząt, zwłaszcza ta bez stosownej reakcji prawnokarnej, staje
się zapowiedzią przemocy wobec człowieka.
Kiedy nikt nie pomaga uporać się z traumami z przeszłości, zaczyna mieszać się
rola sprawcy i ofiary. W wielu sprawach trudno rozstrzygać, jaką rolę właściwie danej
osobie przypisać. Kiedy pojawiają się przemoc, alkohol i brak pomocy z zewnątrz,
przestępstwa z ciemnej liczby powtarzają się przez lata. Doświadczają jej całe rodziny.
Jak interweniować i jak pomóc? W tych sprawach rola służb mundurowych, jak i rola
kuratora z całą pewnością nie są łatwe, a sytuacje, w których przychodzi im działać,
na pewno nie są proste i jednoznaczne.
Być może trzeba wypracować dodatkowe narzędzia i rozważyć, co zrobić w przypadku,
kiedy jedyne działania na rzecz zwalczania przestępczości i jej profilaktyki będą
online. Zwalczanie przemocy działaniem internetowym w zasadzie nie jest możliwe,
ale na pewno konieczne jest wpieranie ofiar i wypracowanie modelu działań w takich
czasach, jak obecne, kiedy mamy do czynienia z zagrożeniem epidemiologicznym.
Prewencja jest możliwa, a zarazem konieczna także w cyberprzestrzeni.
Osoby bezdomne zwykle nie są tymi, którym współczujemy najbardziej albo z którymi
się solidaryzujemy. Kiedy stają się ofiarami przestępstw, często nie ma obok nich
kogoś, kto udzieliłby wsparcia. A przecież sprawca zabójstwa osoby bezdomnej nie
powinien uniknąć kary. Choć takie sprawy nie budzą dużego zainteresowania mediów,
i tu trzeba walczyć o prawdę i sprawiedliwość. W poprzednich częściach Przypadków
kryminalnych opisane były sprawy przestępstw przeciwko bezdomnym, gdzie sytuacja
braku ustalenia tożsamości utrudniała rozwiązanie sprawy zabójstwa. Dzięki działaniom
zespołu krakowskiego Archiwum X sprawy zostały wykryte i osądzone.
Kiedy dochodzi do zaginięcia, pokrzywdzonym przestępstwem może być właśnie
osoba zaginiona. Często dopiero po czasie okazuje się, co się wydarzyło. Rodzina
i bliscy nie wiedzą, co mogło się stać. Stąd rodzina osoby zaginionej także doświadcza
traumy z powodu lęku i niepewności, z wyjątkiem sytuacji, kiedy to członek rodziny
odpowiedzialny jest za zaginięcie. Wtedy pojawia się strach przed odpowiedzialnością
karną. Warto tak poprowadzić wszystkie czynności, by zadbać o dobrostan bliskich,
prawidłowo typować osoby związane z zaginięciem i oczywiście wykorzystać wszystkie
możliwości, aby znaleźć osobę zaginioną.
W sytuacji zaginięcia na obszarze wodnym poszukiwania na pewno nie są łatwe.
Gdzie są granice ludzkich możliwości i możliwości zastosowania nowych technologii?
Wszak nadzieja na odnalezienie umiera ostatnia. Poszukiwania osób zaginionych mają
na celu zmniejszenie ciemnej liczby zabójstw, jak i odnalezienie ofiar nieszczęśliwych
wypadków oraz samobójców. Ze względów prawnych, ale i społecznych, rozwiązanie
spraw zaginięć, nawet po latach, jest niezwykle istotne.
Zjawisko bezbronności dotyczy ofiar przestępczości seksualnej. Często sprawca tak
wybiera ofiarę, aby stała się bezradna, bo to mu zapewnia bezkarność. Mechanizmy
rządzące tego typu manipulacjami znamy od lat, a ciemna liczba przestępstw seksualnych
nadal pozostaje duża. Czasami ofiara przez lata nie ma świadomości, że jest pokrzywdzona.
Chroni sprawcę, bo ten zadbał o wystąpienie tego rodzaju mechanizmów
u ofiary. Z jednej strony pozwala to przetrwać, z drugiej powoduje wiktymizację na
bardzo głębokim poziomie. Część ofiar tego typu przestępstw to także ofiary handlu
ludźmi, często pokrzywdzone również innymi czynami, takimi jak przemoc fizyczna
czy zmuszanie do zażywania narkotyków. Tego typu powiązania pokazują, jak wielowymiarowe
jest zjawisko przestępczości.
Są takie sytuacje, kiedy wydaje się, że sprawca nie oszuka ofiary, bo ta nie da się
zmanipulować, a jednak udaje się osiągnąć przestępcze zamierzenie. Patrząc z boku,
a także z perspektywy już poznanych przypadków, na kradzieże i oszustwa metodą
„na wnuczka”, wydaje się, że ludzie powinni nauczyć się tego, jak nie poddawać się
podstępnym, ale schematycznym, działaniom. Chyba nadal brakuje edukacji i wparcia
osób bliskich dla osób starszych. Mogą pomóc nie tylko przestrzegając, ale i pomagając
zawiadomić Policję o zdarzeniu, kiedy starsza osoby boi się czy wstydzi zrobić to sama.
Nie tylko osoby starsze poddają się manipulacji ze strony sprawcy. Czynniki, które
powodują, że dokonanie przestępstwa jest możliwe, stoją zarówno po stronie sprawcy,
jak i ofiary, a także sytuacji, w której się znajdują te osoby. Wykorzystanie bezbronności,
naiwności, zaufania ma różne oblicza. To jednak po stronie sprawcy jest decyzja
o tym, że chce dopuścić się konkretnego zachowania. Zdarza się, niestety, że ofiary
doznają stygmatyzacji i wiktymizacji wtórej, kiedy to pokrzywdzone osoby obarcza się
odpowiedzialnością za to, co się stało.
W rozdziale czwartym umieszczone zostały teksty mające charakter reportażu,
studium przypadku, relacji z miejsca zdarzenia, w których dostrzec można zaangażowanie
w sprawy społeczne, opisujące trudne sprawy dotyczące przestępstw przeciwko
zwierzętom i przeciwko przyrodzie, opisane w nurcie walki o prawa zwierząt i prawo
do ochrony środowiska. Bardzo potrzebne jest również wprowadzenie emerytur dla
zwierząt służbowych w Polsce. Takiego rozwiązania nadal brakuje. Teksty w części
poświęconej przestępstwom przeciwko zwierzętom pokazują, że brakuje nam zarówno
rozwiązań prawnych, jak i dyskusji nad problemami „zielonej kryminologii”.
Tekst ostatni nosi tytuł Bez szczęśliwego zakończenia. Wydawać by się mogło, że nie
pasuje on do tematyki książki, że zbyt lekko traktuje sprawy poważne. Jest to fragment
dużo większej całości napisany z perspektywy technika kryminalistyki, który „miejsca
zdarzenia” widział setki razy. Nie sposób na każdym miejscu ze zdarzeniem śmiertelnym
współczuć tak jak za pierwszym razem, kiedy wyraziściej dostrzega się tragedię.
I takie reporterskie spojrzenie bardziej nastawione na dokumentacje niż żal pojawia
się u osób na swój sposób obytych ze śmiercią. Przy natłoku serialu kryminalnych,
gdzie śmierć oglądamy z perspektywy zagadki kryminalnej do rozwiązania, właśnie
takie spojrzenie może skłonić do refleksji. Również fragment Zamiast zakończenia powinien
skłaniać do refleksji. Pokazuje on, że o trudnych sprawach można dyskutować
z różnych stanowisk, także sięgając do filozofii czy poezji.
Książka powstała dzięki zaangażowaniu osób związanych z naukami sądowymi,
które podejmują działania na rzecz profilaktyki przestępczości, prewencji kryminalnej
i zwalczania zachowań przestępczych. Przedstawione teksty pisane są z różnych perspektyw,
nie tylko przez naukowców, ale i praktyków z organów ścigania i wymiaru
sprawiedliwości. Każdy Autor widzi sprawy inaczej, różne ujęcia dają szersze spojrzenie
na sytuację i możliwe rozwiązania. Część tekstów pisana jest w rygorach naukowych,
w innych wyraźnie można odczuć ich popularnonaukowy charakter, reporterskie spojrzenie
czy zaangażowanie społeczne.
Książka została zilustrowana grafikami Dariusza Piekarskiego. Czasami bezbronność
jest aż nadto widoczna, czasami nie widać jej w ogóle. Grafiki powinny skłonić
do chwili zadumy. Jak głęboko można doświadczyć bezradności i bezbronności? Jak
wygląda sytuacja ofiary? Co możemy zrobić? Jak się zachować? Jak rozpoznać, kiedy
pomagać? Stąd Dariusz Piekarski jest również współautorem kolejnej pozycji z cyklu
Przypadki kryminalne. Jego doświadczenie emerytowanego funkcjonariusza Policji na
pewno przekłada się na obrazy, które przygotował do niniejszej publikacji. Ich celem
jest skłonienie do przemyśleń poprzez pokazanie artystycznej wizji bezbronności opisanej
w konkretnym tekście na kartach tej książki.