R. Rynkun-Werner: Niezależna adwokatura a efektywna pomoc prawna z urzędu

Wstęp

Prawo dostępu do wymiaru sprawiedliwości oraz prawo do pomocy prawnej, a w konsekwencji prawo do obrony jako część prawa do rzetelnego procesu sądowego, stanowią fundamentalne podstawy funkcjonowania tak europejskiego, jak i krajowego systemu wymiaru sprawiedliwości.

Problem dostępności obywateli do pomocy prawnej świadczonej przez profesjonalnego prawnika z urzędu znalazł swoje miejsce w szeregu aktów prawnych oraz dokumentach organizacji międzynarodowych. Regulacje takie jak Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r.[1], czy też ostatnie działania na forum ONZ, w wyniku których 20 grudnia 2012 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Zasady i wytyczne dotyczące dostępu do pomocy prawnej w sprawach karnych[2], jednoznacznie świadczą o wysokiej randze tego zagadnienia.

Na forum europejskim gwarancje prawa do pomocy prawnej oparte są w głównej mierze o regulacje europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz Karty praw podstawowych, protokoły dodatkowe oraz liczne dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady, a także rezolucje Komitetu Rady Ministrów. Praktyczną wykładnię powyższych norm wyznacza z kolei bogate orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, tworząc w tym zakresie tzw. standard strasburski.

Problematyka dostępności do pomocy prawnej oraz wynikający z niej zakres prawa do obrony od wielu lat stanowi jeden z głównych problemów w działalności legislacyjnej Unii Europejskiej. Podjęte w ramach Wspólnoty działania zmierzają do stopniowego wprowadzania ujednoliconego standardu dostępu obywatela do systemu pomocy prawnej oraz określonego zakresu prawa do obrony w przestrzeni prawnej całej Unii Europejskiej. Zagadnienie to jest zarazem jednym z kluczowych tematów licznych dyskusji i opracowań na forum europejskim[3].

Droga do dzisiejszych standardów wyznaczona została przez Zalecenie nr R(93)1 Komitetu Ministrów dla Państw Członkowskich – co do efektywnego dostępu do prawa i sprawiedliwości dla najuboższych przyjęte 8 stycznia 1993 r., które wskazało ogólne idee powszechnej pomocy osobom najuboższym w dostępie do sądu, w tym do pomocy prawnej. Konsekwentne wdrażanie tych idei trwa do dziś w oparciu o tzw. mapę drogową (harmonogram) działań wzmacniających prawa procesowe osób podejrzanych lub oskarżonych zawartą w Rezolucji Rady przyjętej 30 listopada 2009 r., która następnie została włączona do Programu sztokholmskiego – otwarta i bezpieczna Europa dla dobra i ochrony obywateli z 11 grudnia 2009 r..

W aktualnym stanie prawnym – w europejskiej przestrzeni prawnej – funkcjonują już trzy dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczące ujednolicenia standardów dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Kolejno są to: dyrektywa z 20 października 2010 r. w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i pisemnego w postępowaniu karnym 2010/64/UE, dyrektywa z 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym 2012/13/UE oraz dyrektywa z 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do informowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności 2013/48/UE. W art. 11 ostatnio wskazanej dyrektywy zapisano, iż pozostaje ona bez uszczerbku dla prawa krajowego dotyczącego pomocy prawnej z urzędu stosowanego zgodnie z KPP oraz EKPCz.

Na forum krajowym gwarancje prawa do pomocy prawnej, w tym prawa do obrony, zgodnie z art. 87 ust.1 Konstytucji RP zawarte są w źródłach powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej takich jak: wspomniana już Konstytucja RP, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.

W kontekście niniejszej publikacji prawo do pomocy prawnej, w szczególności w postaci wyznaczenia adwokata z urzędu, jak i prawo do obrony przenikają się wzajemnie tworząc w zasadzie monolit będący składnikiem szeroko rozumianego prawa do sądu. Nie można mówić o pomocy prawnej bez prawa do obrony, jak i nie można mówić o prawie do obrony bez prawa do pomocy prawnej.

Z jednej strony mamy więc wyrównanie szans poprzez ułatwienie osobom ubogim lub poszkodowanym przez los dostępu do wymiaru sprawiedliwości – zasadniczo do sądu – z drugiej zaś gwarancje zachowania standardów rzetelnego postępowania sądowego, przejawiające się w zapewnieniu obywatelowi prawa do obrony.

Głównym celem publikacji jest próba uporządkowania, porównania i oceny systemu pomocy prawnej z urzędu funkcjonującego w polskim systemie prawa w oparciu o trzy podstawowe procedury sądowe. Procedurami tymi są: postępowanie sądowoadministracyjne, postępowanie cywilne oraz postępowanie karne. Przedmiotowa analiza ma swoje odniesienie do europejskich standardów prawa do pomocy prawnej oraz prawa do obrony, które zawarte są w szeregu aktów prawnych Unii, jak i w licznym orzecznictwie ETS i ETPCZ, które łącznie tworzą tzw. system strasburski. Podkreślenia wymaga fakt, iż opis systemu dotyczy zasadniczo pomocy prawnej świadczonej jedynie przez adwokata. Swoiste podmiotowe zawężenie tylko do działalności adwokatury wynika z przyjętego założenia, iż pomimo wielu prób systemowego osłabiania znaczenia ustrojowego tej grupy zawodowej w Polsce, adwokat w postępowaniu sądowym nadal pozostaje pierwszoplanową postacią. Zawód adwokata najpełniej bowiem reprezentuje niezależność zawodów prawniczych, spośród wszystkich podmiotów posiadających prawo do pełnienia roli pełnomocników procesowych. Niezależność, która jest kluczowa dla zapewnienia sprawiedliwego, sprawnego oraz efektywnego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Stąd na plan pierwszy wysuwa się określenie „niezależna adwokatura”, przez którą należy rozumieć organizację samorządową wolną od wpływu ze strony jakiejkolwiek władzy, w tym przede wszystkim władzy państwowej. Jest to o tyle istotne, iż często obywatel pozostaje w konflikcie właśnie z tą władzą, co rodzi po jego stronie oczekiwanie, iż w trakcie obrony swoich interesów będzie go reprezentował pełnomocnik gwarantujący pełną niezależność. Paradoksalnie, ta niezależność dotyczy również swobody działania w interesie klienta od samego klienta[4]. Adwokat nie może bowiem ulegać sugestii, czy co gorsza poleceniom ze strony swoich mocodawców, którzy nie zważając na obowiązujący porządek prawny, a jedynie na swój własny interes, próbują wymuszać podejmowanie określonych działań procesowych, nie zawsze słusznych procesowo czy zgodnych z prawem. Dość znamienne jest, że już przedwojenne orzecznictwo SN wskazywało na ową niezależność podnosząc w wyroku z 24 listopada 1933 r., sygn. akt III C 50/33 nadal aktualną tezę, iż „adwokat nie jest wyłącznie ślepym wykonawcą udzielonych mu przez stronę zleceń, ale jest – i na tym polega głównie jego zadanie – jej doradcą prawnym”[5].

Zawód adwokata od lat zajmuje szczególne miejsce wśród pozostałych zawodów zaufania publicznego, w tym wśród zawodów prawniczych. Jego wykonywanie, w szczególności w obronie praw i wolności jednostki, decyduje o prawidłowości funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, a ponadto służy realizacji konstytucyjnej zasady demokratycznego państwa prawnego. Działanie adwokata leży w interesie społecznym[6]. Świadczenie pomocy prawnej z urzędu jest działaniem dla dobra publicznego, umożliwiającym realizację zasady równości i prawa do sądu[7]. Dlatego prawo do pomocy prawnej wykonywane przez adwokata jest tak ważne. Wynika to z prawa do rzetelnego, a więc sprawiedliwego procesu sądowego, którego emanacją jest przestrzeganie zasad prawnych oraz gwarancja zapewnienia efektywnej pomocy we wszystkich stadiach procesu. Obywatel musi mieć zapewnioną gwarancję prawa do sądu, w tym prawa do obrony, wykonywanego poprzez niezależnego i profesjonalnego pełnomocnika. Skoro adwokat ma mieć pozycję niezależnego pełnomocnika czy obrońcy, to oczywistym jest, że państwo nie może odpowiadać za jakość świadczonej przez niego pomocy prawnej. Rola państwa, w domyśle organów wymiaru sprawiedliwości, w stosunkach obywatel – pełnomocnik powinna być maksymalnie ograniczona. Ingerencja jest dopuszczalna, ale jedynie w sytuacjach wyjątkowych. Dotyczy to wszelkich naruszeń norm prawnych czy zasad deontologii zawodowej, w zakresie rzetelności wykonywania zawodu, które mogą powodować, czy też powodują negatywne skutki procesowe dla obywatela. Pamiętać przy tym należy, że samo wyznaczenie adwokata z urzędu do reprezentowania stron w postępowaniu sądowym nie jest równoznaczne z zabezpieczeniem skutecznej i rzetelnej pomocy prawnej. Za swoje działanie, w tym brak profesjonalizmu, odpowiada bezpośrednio adwokat, jak i samorząd adwokacki, który spełnia rolę publiczną w zakresie określania i egzekwowania przestrzegania przez adwokatów zasad deontologii zawodowej w ramach odpowiedzialności dyscyplinarnej. Adwokat ponosi indywidualną odpowiedzialność za prawidłowe prowadzenie sprawy, nad czym czuwa właśnie niezależny samorząd zawodowy. Ponadto niezależność jak i gwarancję profesjonalizmu zawodowego adwokata wzmacnia ustawowy nakaz obowiązkowego ubezpieczenia oc za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności zawodowych, który w konsekwencji chroni przed negatywnymi skutkami działań lub ich braku tak obywatela, jak i samego adwokata.

Powyższych warunków gwarancyjnych z punktu widzenia prawa obywatela do rzetelnej pomocy prawnej oraz prawa do obrony nie spełnia grupa zawodowa tzw. doradców prawnych, którzy w wyniku szeregu zmian legislacyjnych również świadczą usługi prawne. W przypadku zaś grupy zawodowej radców prawnych, pomimo szerokich uprawnień zawodowych, obecnie praktycznie tożsamych z uprawnieniami adwokatów, zasadnicze wątpliwości z punktu widzenia niezależności budzi możliwość pozostawania tej grupy zawodowej w ramach stosunku pracy, przy jednoczesnym prawie do świadczenia pomocy prawnej z urzędu, w tym jako obrońcy w sprawach o wykroczenia. Trudno jest zgodzić się z tezą, iż prawnik, który jednocześnie nie jest np. sędzią, a jest zatrudniony na etacie, posiada pełną niezależność. Taka wątpliwość zachodzi w przypadku wykonywania funkcji obrońcy przez radcę prawnego w postępowaniu w sprawach o wykroczenia[8]. Podobne wątpliwości dotyczą zasad dochowania tajemnicy radcowskiej w przypadkach zatrudnienia w ramach korporacji czy przedsiębiorstwa jako tzw. in-house lawyers, gdzie jak wiadomo, pisemne wypowiedzi (opinie) prawników zatrudnionych w wewnętrznych działach prawnych przedsiębiorstw nie są chronione tajemnicą zawodową[9].

W ostatnich latach adwokatura polska w wyniku bardziej politycznego niż merytorycznego uzasadnienia, w imię populistycznych haseł deregulacji zawodów prawniczych, walki z kumoterstwem, nepotyzmem czy ograniczaniem barier w dostępie do zawodu, doznaje coraz większej ingerencji ze strony państwa. W ugruntowaną od dziesięcioleci niezależność wkracza państwo – ustawodawca. Zwiększanie nadzoru nad funkcjonowaniem samorządu adwokackiego przez Ministra Sprawiedliwości, ograniczenia w zakresie działalności samorządowej, w szczególności w zakresie kształcenia aplikantów adwokackich, próby przekazania postępowania dyscyplinarnego sądownictwu powszechnemu czy też doprowadzenie w wyniku deregulacji do realnego bezrobocia wśród adwokatów, faktycznie zagrażają jego prawidłowemu funkcjonowaniu[10]. Podkreślenia wymaga fakt, iż o ile w 2006 r. było 6 651 adwokatów oraz 2 510 aplikantów adwokackich, o tyle na dzień 31 marca 2016 r. w Polsce było już 13 716 adwokatów i aż 6 873 aplikantów adwokackich[11]. Własne szkolnictwo zawodowe czy sądownictwo dyscyplinarne to przecież fundamenty istnienia niezależnej adwokatury. Działalność zawodowa adwokata opisana w przedmiotowej publikacji zasadniczo dotyczy działań tam, gdzie wyraża się to najpełniej, a więc w praktyce sądowej. Efektywność działań adwokata, a więc także realna pomoc prawna przejawia się zarówno w prawidłowym udzieleniu informacji, co do dalszych działań prawnych w formie porady prawnej, jak i w prawidłowo sporządzonym piśmie procesowym czy też faktycznej obecności na terminie rozprawy lub posiedzenia sądowego.

Tym samym celem publikacji jest także wskazanie kryteriów, które wyznaczają z jednej strony efektywne, a z drugiej profesjonalne świadczenie pomocy prawnej przez grupę zawodową adwokatów, co stanowi jednocześnie realizację prawa obywatela do sądu, a ca za tym idzie i prawa do obrony. Dodatkowym argumentem za koniecznością ustalenia tych kryteriów jest fakt, iż od 1 stycznia 2016 r. adwokatura polska działa w nowej, dodatkowej roli jako podmiot udzielający przedsądowej bezpłatnej pomocy prawnej na mocy ustawy z 5 sierpnia 2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej [12].

Kluczowe dla realizacji celu publikacji stało się ustalenie, czym w zasadzie jest pomoc prawna, jakie są jej standardy, jaki cel ma zrealizować pomoc prawna, tak z punktu widzenia państwa, jak i obywatela. Kto ma dokonać oceny, czy w kontekście danej sprawy, udzielona pomoc prawna była rzeczywista i skuteczna.

Podstawowy materiał źródłowy dotyczący istoty pomocy prawnej udzielanej przez adwokata w toku procesu sądowego, a będący przedmiotem badania, stanowią obowiązujące regulacje trzech kodeksów: KPC, KPK oraz PPSA. W głównej mierze pomocną okazała się również literatura przedmiotu w postaci komentarzy do procedur sądowych, glos do często kontrowersyjnych orzeczeń sądowych, jak i liczne orzecznictwo Trybunałów oraz sądów europejskich i krajowych. Omawiając konkretne uprawnienia i obowiązki obrońcy czy pełnomocnika oparto się także na bardzo licznym i bogatym piśmiennictwie publicystycznym. Zmiany w funkcjonowaniu adwokatury, jak i całego rynku usług prawnych, które dokonały się w Polsce w latach 2005-2015, a ten okres pozostaje w granicach zainteresowania pracy, znalazły swoje komentarze również w licznych publikacjach prasowych, jak i w tekstach naukowych, przede wszystkim na łamach miesięcznika adwokatury polskiej „Palestra”.

Podstawowy cel publikacji, zawiera się w pytaniu, czy dostępność do bezpłatnej pomocy prawnej na etapie postępowań sądowych, a w konsekwencji prawo obywatela do sądu w polskim systemie prawnym spełnia standardy europejskie, które wyznacza ETPCz, MPPOiP oraz KPP. Ponadto, kto w tym systemie daje realną gwarancję efektywnej, a więc i rzetelnej pomocy prawnej w kontekście rozwiązań ustawowych?

Podstawowa teza publikacji sprowadza się do stwierdzenia, że dostęp do pomocy prawnej z urzędu, a tym samym realizacja prawa do sądu, w tym prawa do obrony jest zróżnicowany, a w pewnych stadiach postępowania praktycznie w ogóle nie występuje. Przykładem może być brak stosownych regulacji w postępowaniu administracyjnym. Nie zmienia tego stanu rzeczy wejście w życie 1 stycznia 2016 r. ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej.

Tezie głównej towarzyszą zasadniczo cztery hipotezy. Pierwsza hipoteza wyraża się w przyjęciu założenia, że zasadniczym elementem dostępności do pomocy prawnej z urzędu jest prawo każdego obywatela do rzetelnego postępowania sądowego, w tym prawo do obrony, które ma charakter powszechnego standardu, zagwarantowanego przez prawo krajowe i normy międzynarodowe. Chociaż, co wymaga podkreślenia, nie jest ono absolutne i może podlegać pewnym ograniczeniom, gdy wymaga tego wzgląd na interes wymiaru sprawiedliwości. Kryteriami decydującymi o przyznaniu takiej pomocy są przede wszystkim: powaga przestępstwa i surowość grożącego wyroku, złożony charakter sprawy oraz społeczna i osobista sytuacja podsądnego.

Druga hipoteza dotyczy zasadniczo braku jednolitej regulacji prawnej w zakresie powszechnego dostępu do przedsądowej oraz sądowej pomocy prawnej z urzędu w trzech omawianych dziedzinach prawa oraz w zakresie całego systemu udzielania pomocy prawnej z urzędu, a także wynikających z tego tytułu konsekwencjach.

Trzecia hipoteza dotyczy założenia, iż aktualnie jedynym podmiotem, który w pełni może zrealizować profesjonalną, a zatem i realną pomoc prawną z urzędu jest grupa zawodowa adwokatów. Przedmiotowego założenia nie podważa aktualny stan prawny dotyczący dostrzegalnej tożsamości uprawnień zawodowych, którą posiadają adwokaci oraz radcowie prawni, w szczególności ma mocy Noweli KPK z 2013 r. Na uzasadnienie tej hipotezy wskazuje się takie cechy adwokatury jak: pełną niezależność działania, opartą o struktury samorządu zawodowego, tajemnicę adwokacką, immunitet adwokacki, obowiązek ubezpieczenia się od odpowiedzialności cywilnej oraz odpowiedzialność dyscyplinarna. Podkreśla się, iż adwokat ponosi osobistą i pełną odpowiedzialność za swoje błędy czy zaniedbania. Przede wszystkim zwraca się jednak uwagę na brak możliwości świadczenia przez adwokata usług na podstawie umowy o pracę, co stanowi fundament pełnej niezależności tej grupy zawodowej oraz podstawowy element odróżniający grupę zawodową adwokatów od radców prawnych. Trudno byłoby bowiem zachować standardy wykonywania zawodu, chociażby w zakresie dochowania tajemnicy zawodowej, gdyby owa niezależność była w jakikolwiek sposób ograniczona.

Czwarta hipoteza zakłada, iż efektywna pomoc prawna może być udzielona tylko wtedy, gdy z jednej strony adwokat wykonuje swoje obowiązki rzetelnie, a nie iluzorycznie, z drugiej zaś, gdy działania państwa nie ograniczają prawa obywatela do sądu, a w konsekwencji i prawa do obrony, co zarazem gwarantuje respektowanie standardów demokratycznego państwa prawa. Po stronie adwokata skonkretyzowane są liczne prawa, ale i obowiązki od spełnienia których uzależnione jest efektywne udzielenie pomocy prawnej. Ich wyszczególnienie następuje w konkretnych regulacjach odnoszących się do procedur sądowych oraz w zasadach deontologii zawodowej adwokatury, które muszą być przestrzegane tak przez samego adwokata, jak i respektowane przez organy wymiaru sprawiedliwości i służby specjalne państwa.

Jako punkt odniesienia przyjęto system strasburski, czyli regulacje prawne EKPCz i KPP oraz szerokie ukształtowane od lat orzecznictwo sądów i trybunałów międzynarodowych, dotyczące prawa do sądu i do pomocy prawnej z urzędu. Konstrukcja publikacji oparta jest na systemowym ujęciu zagadnienia dostępności do pomocy prawnej z urzędu, a w konsekwencji prawa do sądu, co niewątpliwie rzutuje również na jej podział.

Rozdział pierwszy ukazuje podstawy konstytucyjne prawa do sądu i do obrony jako standard demokratycznego państwa prawnego. Rozdział drugi wskazuje perspektywy uregulowań międzynarodowych, które są niezbędne wobec faktu, iż normy te stanowią część prawa krajowego, a tam gdzie nie ma jeszcze stosownych uregulowań, wskazują one kierunki i wytyczne działań na przyszłość. Przy omawianiu tych regulacji ważne było wskazanie najistotniejszych gwarancji procesowych, jakie zawarte są w podstawowych dla Europy źródłach prawa, takich jak: MPPOiP, EKPCz, KPP, Traktat o Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Przedstawienie podstawowych międzynarodowych aktów prawnych dotyczy nie tylko ich opisania, ale wskazania konkretnych regulacji związanych z zapewnieniem gwarancji prawa do sądu i do pomocy prawnej, w tym także prawa do obrony. Nie przeprowadzano szerokiej analizy aktów prawnych mających charakter jedynie dokumentów, tak jak wspomniane Zasady i wytyczne ONZ z 2012 r., uznając, iż zapisane w nich tezy, stanowią tylko i wyłącznie wytyczne i kierunku działań w zakresie pomocy prawnej. Istotne okazały się akty prawne funkcjonujące w europejskiej jak i w krajowej przestrzeni prawnej. Należą do nich m.in. regulacje EKPCz czy KPP. Zasady wyrażone w tych aktach, pomimo stosowania wprost, mają swoje bezpośrednie odpowiedniki w prawie krajowym, zarówno w konstytucji jak i ustawach ustrojowych. Fundamentem dla przestrzegania europejskich standardów praw człowieka w zakresie prawa do obrony stały się również wspomniane wcześniej dyrektywy, dotyczące m.in. prawa do informacji w postępowaniu karnym, prawa dostępu do adwokata czy prawa do tłumaczenia pisemnego i ustnego w postępowaniu karnym. Wspomniano w końcu o ENA jako stosunkowo nowej instytucji w stosunkach międzynarodowych, która przechodzi pewną ewolucję w swoim funkcjonowaniu, na tle zmian w KPK. W rozdziale tym nie mogło również zabraknąć zmian dotyczących praw cudzoziemców do pomocy prawnej, w trakcie nabywania statusu uchodźcy, które zobowiązane jest zagwarantować cudzoziemcom państwo. Rozdział trzeci poświęcony został podstawom działania adwokatury jako grupy o specjalnym statusie, którą określa się jako grupę zawodową wykonującą zawód zaufania publicznego. W tej części publikacji nie mogło zabraknąć krótkiego zarysu historycznego dotyczącego spojrzenia na kształtowanie się zawodu adwokata w okresie II Rzeczypospolitej w jego nowożytnym ujęciu. Kolejno omówiono prawa i obowiązki adwokata, zarówno w ramach jego działalności w systemie wymiaru sprawiedliwości, jak i w życiu poza zawodowym, ze szczególnym uwzględnieniem społecznej roli adwokatury. Badaniu poddano fundamenty działania niezależnej adwokatury, szczególnie jako samorządu zawodowego, istotę tajemnicy adwokackiej, zasady etyki oraz odpowiedzialność dyscyplinarną. Pomocne w tym zakresie okazały się liczne orzeczenia TK oraz sądów powszechnych, jak i głosy samych zainteresowanych, wyrażane w licznych publikacjach prasowych. Największe emocje wzbudza kwestia charakteru tajemnicy adwokackiej, która znajduje w doktrynie dwa przeciwstawne poglądy. Jedni uważają, iż ma ona charakter bezwzględny, inni wskazują na jej jedynie względny charakter. Rozdział ten zawiera również omówienie ważniejszych prób czy też projektów zmian legislacyjnych związanych z deregulacją zawodu w latach 2005-2015. W tym bowiem okresie zaszły największe zmiany z punktu widzenia współczesnej adwokatury polskiej.

Rozdział czwarty zawiera omówienie uprawnień pełnomocnika będącego adwokatem w postępowaniu sądowoadministracyjnym. Problematyka działania adwokata jako pełnomocnika stron z urzędu w przedmiotowym postępowaniu poddana jest corocznej analizie w publikowanej przez NSA informacji o działalności sądów administracyjnych. Publikacja ta jako wyraz bieżących problemów praktyki stosowania prawa miała również znaczący wpływ na treść tego rozdziału. Udział adwokata i jego rola w wykonywaniu prawa pomocy znalazły się w orzeczniczym zainteresowaniu NSA oraz sądów administracyjnych. Wyrazem tego jest podjęcie próby wskazania największych bolączek prawa pomocy w postępowaniu sądowoadministracyjnym. Konkluzją omówienia powyższych zagadnień jest wykazanie, iż z punktu widzenia gwarancji zapewnienia obywatelowi prawa do sądu, na tle innych procedur sądowych, prawo pomocy wypada najlepiej, chociaż jest najbardziej sformalizowane.

Rozdział piąty przedstawia uprawnienia i obowiązki pełnomocnika z urzędu będącego adwokatem w postępowaniu cywilnym. W zasadniczej części opracowywania rozdziału ważne było wskazanie podstaw do otrzymania pomocy prawnej z urzędu tak w osobie pełnomocnika, jak i zwolnienia wnioskodawcy od konieczności ponoszenia kosztów postępowania. Zarówno liczne orzecznictwo, literatura przedmiotu, w szczególności komentarzy do KPC oraz do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, stanowią merytoryczną podstawę omawianego tematu w tej części publikacji. Adwokat jest jednym z wielu pełnomocników procesowych, których udział w postępowaniu cywilnym przewiduje KPC. Jego rola nadal jest najpełniejsza i wyraża się w całej palecie możliwości działania, przy zachowaniu pełnej niczym nieograniczonej niezależności. W rozdziale tym wskazuje się podstawowe uprawnienia i obowiązki adwokata w toku postępowania cywilnego. Szczególną uwagę zwrócono na fakt, iż działanie bądź zaniechanie adwokata – pełnomocnika wywołuje bezpośrednie skutki dla jego klienta. Jest to szczególnie ważne dla interesów klienta, gdy skutki te są negatywne. Dlatego tak ważne jest właściwe merytoryczne, jak i etyczne przygotowanie aplikantów adwokackich do wykonywania zawodu. Ponadto wskazano, iż właśnie dlatego, że to na adwokacie ciążą pewne zobowiązania natury etycznej, a wynikające z przynależności do zorganizowanej w niezależny samorząd grupy zawodowej, klient ma większe poczucie bezpieczeństwa niż gdyby jego pełnomocnikiem był przedstawiciel innej grupy zawodowej prawników. Rozdział szósty objętościowo najszerszy, tak z uwagi na kluczowe zagadnienia związane z problematyką obrony z urzędu, jak i z uwagi na kolejne zmiany legislacyjne, w tym reformę procedury karnej z 2013 r., następnie gruntownie zmienioną na początku 2016 r., wskazuje podstawowy zakres działania obrońcy i pełnomocnika z urzędu w postępowaniu karnym. Zainteresowaniu podlega zakres uprawnień obrońcy oraz pełnomocnika na wszystkich etapach postępowania karnego, gdzie realizuje się prawo obywatela do obrony. Istotną część tego rozdziału stanowi omówienie zmian związanych z Nowelą KPK z 2013 r., której główne założenia weszły w życie w lipcu 2015 r., a znaczna ich część pozostała pomimo kolejnej zmiany ustawy w 2016 r. Jest to o tyle ważne, iż zmiany te w głównej mierze dotyczą dostępności do pomocy prawnej z urzędu, jak i poszerzenia gwarancji prawa do obrony w procesie karnym. W rozdziale tym wspomniano również o zasadach przyznania pomocy prawnej z urzędu w postępowaniu w sprawach o wkroczenia, gdzie również funkcjonuje instytucja obrony z urzędu, a od niedawna także na etapie czynności wyjaśniających. Kluczowe dla efektywnego prawa do sądu i obrony stało się pytanie, jak z obroną w sprawach karnych poradzą sobie radcowie prawni, którzy wchodzą na rynek bez żadnego praktycznego przygotowania karno-procesowego. Rodzić to może wątpliwości natury konstytucyjnej w kontekście zagwarantowania obywatelowi realnego i skutecznego prawa do obrony. W rozdziale tym, podobnie jak i pozostałych, omówiono także zasady wynagradzania adwokata z urzędu. W ostatnim czasie problem wynagrodzenia z urzędu stał się istotnym problemem całej adwokatury wobec braku jakiejkolwiek waloryzacji tych wynagrodzeń od przeszło kilkunastu lat. Budzi to zdecydowany protest środowiska adwokackiego, które stoi na stanowisku, że adwokatura nie powinna być sponsorem państwa ani oczekiwać na jałmużnę. Za fachową pomoc należy się odpowiednie wynagrodzenie.

Rozdział siódmy w kontekście całości pracy jest rozdziałem niejako uzupełniającym, wskazującym wybrane drogi dostępu do nieodpłatnej pomocy prawnej, świadczonej poza systemem sądowym, w której uczestniczy adwokat. Jego zamieszczenie w pracy wynika z próby kompleksowego wskazania prawnych możliwości dostępu do nieodpłatnej pomocy prawnej w Polsce oraz obszarów współdziałania państwa, organizacji czy instytucji pozarządowych oraz adwokatury.

Głównym przedmiotem badań tego rozdziału jest ustawa o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej z 2015 r., która nakłada na adwokaturę nowe obowiązki. Badanie to jest jednak znacznie ograniczone z uwagi na brak jeszcze doświadczeń w funkcjonowaniu przedmiotowej ustawy. W rozdziale tym wskazane są również inne, wybrane drogi do otrzymania bezpłatnej pomocy prawnej za pośrednictwem szeregu instytucji rządowych, samorządowych oraz społecznych, do których zadań statutowych należy udzielanie pomocy prawnej. Do podstawowych instytucji w tym zakresie zaliczyć można miejskie ośrodki pomocy społecznej, studenckie kliniki prawa, a także powiatowych oraz miejskich rzeczników praw konsumenta. Działalność powyższych instytucji to sposób na poszerzenie dostępności do bezpłatnej pomocy prawnej, który jest często alternatywą dla zawodowych pełnomocników, w tym ustanawianych przez sądy. Trzeba jednak jasno powiedzieć, iż system taki nie spełnia pokładanych w nim nadziei. W głównej mierze, z powodu ograniczonego, jak do tej pory, zakresu świadczonych usług, braku pełnego profesjonalizmu osób świadczących te usługi, zresztą często wolontariuszy oraz braku zasad odpowiedzialności za ewentualne błędy związane z udzieloną pomocą prawną. Pomimo wielu mankamentów taka forma działalności jako akcesoryjna wobec działań profesjonalnych pełnomocników oraz co ważne prospołeczna, jest z całą pewnością pożądana i konieczna.

W publikacji podjęto próbę uporządkowania aktualnie obowiązującego stanu prawnego w zakresie dostępności do sądowej pomocy prawnej z urzędu. Problem ten nie był w ostatnim czasie przedmiotem szerszych opracowań. Pojawiał się marginalnie, przy okazji dyskusji społecznych, jakie toczyły się zasadniczo tylko na niwie kolejnych prób zmian aktów normatywnych Prawo o adwokaturze i ustawy o radcach prawnych. Zmianach, które coraz bardziej przybliżały do siebie oba zawody prawnicze. Tematyka ta nie była w ostatnich latach zbyt często podejmowana w szerszym zakresie również dlatego, że skupiono się głównie na omawianiu problematyki stworzenia systemu przedsądowej pomocy prawnej z urzędu, w kontekście dyskusji i założeń Unii Europejskiej w tym względzie[13].

Reasumując, podkreślić należy, że prawa i wolności obywatelskie oraz troska o zachowanie standardów ich przestrzegania stanowią w dzisiejszym świecie podstawowy wyznacznik miana demokratycznego państwa prawnego. Cechą charakterystyczną takiego państwa jest również przestrzeganie zasady solidaryzmu społecznego, w szczególności troska o obywateli pozostających bez pracy, wykluczonych ze względu na niepełnosprawność, chorobę lub inne ułomności. Państwo, realizując zasadę równości wobec prawa, wyrażoną w art. 32 oraz zasadę prawa do obrony, o której mowa w art. 42 ust 2 Konstytucji RP, wsparte obowiązującymi w polskiej przestrzeni prawnej tak międzynarodowymi jak i europejskimi regulacjami w zakresie praw człowieka i podstawowych wolności, określa standardy przyznania ochrony prawnej. Prawo do uzyskania pomocy prawnej ze strony państwa w postaci, bądź zwolnienia od kosztów sądowych bądź w postaci wyznaczenia adwokata z urzędu na etapie sądowym, czy też nieodpłatna pomoc prawna na etapie przedsądowym, przy spełnieniu przez obywatela określonych ustawami warunków, z całą pewnością nadaje państwu przymiot demokratycznego państwa prawnego. Zagwarantowanie w prawie krajowym minimalnych standardów w zakresie dostępności osób najuboższych do wymiaru sprawiedliwości, w tym prawa do sądu, a w konsekwencji i prawa do obrony, obowiązujących w międzynarodowej przestrzeni prawnej, stanowi jedno z jego podstawowych zadań w XXI wieku.

Publikacja uwzględnia stan prawny na dzień 1 sierpnia 2016 r.