HUMAN SECURITY W OCHRONIE ZDROWIA Prawo. Bezpieczeństwo. Aksjologia

Wprowadzenie

Ochrona zdrowia i życia to problematyka, która zyskała na aktualności
bardziej niż kiedykolwiek. Ostatnie lata, w trakcie których jako społeczeństwo
przeżywaliśmy nieznany nam dotychczas czas pandemii COVID-19,
uświadomiły nam, jak istotne są prawa człowieka w zakresie ochrony zdrowia
i życia i jak nieocenioną rolę w takim okresie odgrywa państwo, pod warunkiem,
że wypełnia swe konstytucyjne zadania odpowiedzialnie i sprawnie.
Odpowiedzialne i sprawnie działające państwo jest w stanie opanować strach
i niepokój społeczeństwa i ochronić jednostkę przed skutkami pandemii,
tworząc tym samym poczucie bezpieczeństwa. Z drugiej strony jednostka,
ufając takiemu państwu, jest w stanie poddać się jego działaniom nawet za
cenę ograniczenia jej praw i wolności. To zadanie stoi przed władzami państwa
w każdym czasie, chociaż w stanach nadzwyczajnych nabiera szczególnego
zaznaczenia.
Odpowiedzialność państwa w obszarze ochrony zdrowia, zarówno w wymiarze
jednostkowym, jak i ogólnospołecznym ma swoje aksjologiczne i normatywne
zakotwiczenie w Konstytucji RP. Jest jedną z podstawowych wartości
konstytucyjnych podlegających ochronie w demokratycznym państwie
prawnym, która urzeczywistnia zasady sprawiedliwości społecznej, a więc nie
tylko umożliwia korzystanie przez jednostkę z wielu przysługujących jej praw
i wolności, ale także determinuje normalne funkcjonowanie społeczeństwa
w bezpiecznych warunkach.
Prawo do ochrony zdrowia ujęte zostało przez ustrojodawcę w wielu postanowieniach
Konstytucji, chociaż nie zawsze wprost. Za przykład może
posłużyć art. 5 Konstytucji RP, który nakłada na państwo m.in. obowiązek
zapewnienia wolności i praw człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwa obywateli.
Oczywiste zatem jest, że zagwarantowanie jednostce praw i wolności
obejmuje także prawo do ochrony zdrowia oraz bezpieczeństwa zdrowotnego
obywateli w ramach ogólnego zadania, jakim jest zapewnianie im bezpieczeństwa.
Prawo jednostki do ochrony zdrowia oraz obowiązku władzy
państwowej w tym zakresie zostały ujęte w art. 68 Konstytucji RP. W normie
tej ustawodawca zobowiązał władze publiczne do zapewnienia szczególnej
opieki zdrowotnej m.in. kobietom ciężarnym oraz do zwalczania chorób epidemicznych.
Przepis art. 68 Konstytucji w orzecznictwie TK interpretowany
jest w związku z art. 30 i 38 Konstytucji: „Nie ulega wątpliwości, że art. 30 i 38
Konstytucji wyjątkowo mocno, wręcz nierozerwalnie związany jest z art. 68
Konstytucji. Ochrona zdrowia jest ściśle związana z ochroną życia, a prawo do
żyć z godnością człowieka. Prawo do ochrony zdrowia to przede wszystkim
prawo do zachowania życia i jego obrony, gdy jest zagrożone”1.
Wykonywanie wymienionych obowiązków ciąży na podmiotach realizujących
usługi medyczne, tj. odpowiedzialnych za organizację systemu
opieki zdrowotnej, osobach wykonujących zawody medyczne, które nie tylko
dopuściły się czynu zabronionego w związku z udzielaniem świadczeń
zdrowotnych, ale także naruszyły interesy pacjentów oraz podmiotach odpowiedzialnych
za reglamentację działalności gospodarczej w systemie opieki
zdrowotnej. Nie jest to jednak łatwe zadanie, zważywszy na brak normatywnej
jednolitości w prawie medycznym, czego konsekwencją może być
odpowiedzialność karna czy administracyjna. Stanowienie i stosowanie prawa
medycznego, z uwagi na jego doniosłość powinno zawierać rozwiązania,
w ramach których uwzględnione są interesy pacjentów, system opieki
zdrowotnej jest stabilny, dostępność do świadczeń opieki zdrowotnej zadawalająca,
relacje między personelem medycznym a pacjentami są oparte na
zaufaniu. Niestety, w ostatnich latach zauważa się wyraźny wzrost znaczenia
odpowiedzialności publicznoprawnej w prawie medycznym. Utworzenie
w jednostkach organizacyjnych prokuratur działów ds. błędów medycznych
uprawnia do postawienia tezy, że wzrosła liczba postępowań karnych prowadzonych
przeciwko osobom wykonującym zawody medyczne, w szczególności
na etapie postępowania przygotowawczego. Współczynnik ten mógł się
jeszcze podnieść, nie tylko za sprawą pandemii, co nie wydaje się zaskakiwać,
1 Wyrok TK z 7 stycznia 2004 r., sygn. K 14/03, OTK-A 2004, Nr 1, poz. 1.
ale także w związku ze wzrostem świadomości pokrzywdzonych pacjentów
oraz z poszerzeniem możliwości dokumentowania i dowodzenia tzw. błędów
medycznych dzięki postępowi nauki i techniki.
Oddając do rąk Czytelnika książkę pt. Human security w ochronie zdrowa.
Prawo. Bezpieczeństwo. Aksjologia, pragniemy zwrócić uwagę na kilka
wrażliwych kwestii prawno-etycznych, które występują w ochronie zdrowia.
Tym samym chcemy przyłączyć się do już trwających dyskusji dotyczących
poruszanych tu zagadnień.
W tekście pt. Biurokratyzacja śmierci. Kilka uwag etyczno-prawnych w pryzmacie
belgijskiej ustawy eutanatycznej Daria Bieńkowska zwraca uwagę na
status prawny ustawy, by poddać krytycznej refleksji zagadnienie autonomii
jednostki oraz dobro pacjenta. W podsumowaniu Autorka pisze: „belgijska
ustawa dopuszczająca eutanazję dziecięcą zdaje się stanowić kolejny koncept
ustawodawczy, który w żadnym wypadku nie przyczynił się do rozwiązania
problemu umierania z godnością. Pod przykrywką praw człowieka, dających
wyraz pełnemu współczuciu dla ludzkiego cierpienia, brak racjonalnych
przesłanek dla humanitaryzmu i właściwej mu wrażliwości”.
Tekst Etyka zdrowia publicznego wobec etyki medycznej stanowi próbę
prawno-etycznego namysłu nad sytuacją wywołaną pandemią COVID-19,
w której znalazł się nie tylko indywidualny pacjent, ale przede wszystkim system
ochrony zdrowia publicznego. „Polem konfliktów jest prawo do ochrony
zdrowia w ogólności, a w szczególności – redystrybucja najważniejszych dóbr
z punktu widzenia pacjenta oraz decyzje odnoszące się do ostatecznej alokacji
tych dóbr. W tym kontekście dochodzi do konfliktu etyki medycyny zdrowia
publicznego i etyki medycznej”. Jednym z twórczych rozwiązań pojawiających
się problemów – w rozumieniu Autorów – będzie przyjęcie prawnoczłowieczej
perspektywy wprowadzanych rozwiązań, z silnym akcentem na etykę
i aksjologię.
Standardy HRA dla przemysłu ochrony zdrowia to tekst, w którym Autorzy
przyglądają się relacjom, jakie zachodzą pomiędzy prawami człowieka
a odnoszącymi się do nich obowiązkami biznesu. Podkreślają, że celem uniwersalnych
ruchów na rzecz „promocji praw człowieka w biznesie […] jest
rozszerzenie odpowiedzialności biznesu na prawa człowieka poza same rządy
i państwa. Nie są to ruchy o konotacjach filozoficzno-społeczno-politycznych,
lecz stricte ruchy o charakterze praw człowieka”. W tym świetle nie ma
racji bytu stosunkowo często promowana zasada, że „kto ma władzę, ten ma
prawa”. Prawa człowieka znacznie osłabiają tego typu inklinacje rządzących,
podkreślając tym samym odpowiedzialność instytucji ochrony zdrowia za
pacjenta i personel medyczny.
W tekście pt. HRA based approach dla polityki zdrowotnej w Unii Europejskiej
w kontekście strategii szczepień przeciwko COVID-19 autorzy zwracają
uwagę na kluczowe znaczenie praw człowieka w sytuacji głębokiego kryzysu
spowodowanego pandemią. Postawienie w centrum uwagi ludzkiego życia
i ludzkiej godności staje się zadaniem priorytetowym, tym samym „skutecznym
narzędziem kształtowanie odpowiednich rozwiązań w walce z kryzysem,
opierając się na poszanowaniu praw i wartości dla człowieka najważniejszych,
respektując jednocześnie zasadę zrównoważonego społeczeństwa,
rozwoju i poszanowania pokoju”.
Daria Bieńkowska w tekście pt. Brak normatywnej jednolitości w prawie
medycznym jako determinanta medycyny defensywnej zauważa, że medycyna
defensywna klasycznie odnosi się do działań lekarskich mających na celu
zapobieganie lub zmniejszanie do minimum ryzyka odpowiedzialności za
nadużycia medyczne, nie zważając na dobro pacjenta. Praktyka ta podyktowana
jest kilkoma współczynnikami, z których kluczową rolę odgrywa brak
normatywnej jednolitości w systemie prawa medycznego, co prowadzi do
napięć w środowisku zawodowym lekarzy wzbudzając niepokój i lęk, który
tylko potęguje chaos w i tak już dotkniętym kryzysem systemie ochrony
zdrowia. Z tych m.in. powodów Autorka prezentuje prawno-aksjologiczna
analizę praktyki medycyny defensywnej. W podsumowaniu stwierdza, że
na medycynę defensywną należy spojrzeć całościowo, jako na wypadkową
wszystkich czynników składających się na zapaść systemu ochrony zdrowia.
Zmiana paradygmatu relacji lekarza z pacjentem, pozaaksjologiczne fundamenty
zawodu lekarza, brak spójności prawnej odnoszącej się do gałęzi prawa
medycznego to podstawowe zagadnienia, na których opiera się niepożądana
praktyka.
Autor Aksjologicznych fundamentów praw pacjenta proponuje myślenie
o pacjencie i jego prawach nie tyle w kluczu pragmatyki i biznesu, lecz
w kluczu „myślenia według wartości”. Po raz kolejny wybrzmiewa postulat
uznania godności za wartość kluczową. Choć nie wytwarza ona konkretnych
powinności i zobowiązań, to jednak – żywimy taką nadzieję – budzi sumienie
i otwiera szerzej oczy, by dostrzegały i czuły ból i cierpienie drugiego człowieka,
by w miarę możliwości i konieczności przyjść mu z pomocą. Cytowany
w tekście prof. Jacek Sobczak zauważa, że „nawet najlepsze normy prawne
nie przekładają się od razu w praktykę społeczną. Muszą zostać zinternalizowane.
Musza stać się częścią świadomości prawnej tych, których dotyczą, do
których są skierowane. Dotyczy to także, może nawet w większym stopniu,
norm etycznych”2.
Ostatni z proponowanych tekstów naszego zbioru autorstwa Anety Kamińskiej-
Nawrot i Darii Bieńkowskiej pt. Tajemnica lekarska a postępowanie
karne za cel obiera prezentację tajemnicy lekarskiej jako bezwzględnego
oraz względnego zakazu dowodowego w zakresie zeznań świadka-lekarza
oraz możliwości wykorzystywania dokumentacji lekarskiej w postępowaniu
karnym.
Prawo – bezpieczeństwo – aksjologia to nie tylko trzy perspektywy prowadzonego
tu namysłu czy trzy kryteria metodologiczne analizowanych problemów.
to raczej trzy źródła human security w przestrzeni ochrony zdrowia,
w której człowiek-pacjent zachowa przynajmniej minimalną gwarancję poszanowania
godności własnej i cudzej, a zasada zaufania i troski stanie się
codzienną praxis.
Aneta Kamińska-Nawrot
Ryszard Kozłowski