Ryszard Kowalczyk: PRACA ORGANICZNA I ETOS REGIONALNY WIELKOPOLAN. Szkice politologiczno-regionalistyczne

Wstęp

Praca organiczna i etos regionalny Wielkopolan stanowią zasadniczy przedmiot niniejszych rozważań. Zagadnienia te są rozpatrywane z perspektywy politologicznej i regionalistycznej. Dlatego akcentuje się tutaj z jednej strony polityczne cechy pracy organicznej i etosu regionalnego Wielkopolan, z drugiej zaś strony wskazuje na osobliwe regionalne uwarunkowania procesu ich kształtowania. Stosowana narracja ma charakter szkicu, a więc jest stosunkowo ogólna, będąc jedynie rodzajem zarysu przedmiotu rozważań, który nie rości sobie prawa do szczegółowego wykładu przedstawianej problematyki.
Ważnym celem niniejszej publikacji jest także próba przedstawienia Wielkopolski jako regionu historycznego i kulturowego jednocześnie. Splatanie się bowiem w dziejach regionu elementów jego kultury – wytworzonej nie tylko na bazie własnych osiągnięć, lecz także i obcych wpływów – z historycznymi losami regionu – jest niepodważalne. Podobnie, jak nie sposób również odmawiać wpływu wydarzeniom, zjawiskom i procesom historycznym na kształt kultury regionu. Rezultatem tych obustronnych wpływów jest ciągłe przeobrażanie się kultury regionu.
W sytuacji Wielkopolski, kolebki państwa polskiego, to zjawisko tym bardziej interesujące, gdyż to właśnie nad Wartą, Obrą, Prosną i Notecią na przełomie IX/X wieku naszej ery kształtowały się zręby nowego państwa europejskiego, czyli państwa Polan – jednego z wielu plemion słowiańskich, zamieszkujących te obszary. Państwo to powstawało w złożonym procesie oddziaływania sąsiednich plemion, zarówno słowiańskich, jak i germańskich. Jego geneza jednak – terytorialnie rzecz ujmując – wiąże się z tym regionem, czyli z Wielkopolską, której swoista kultura słowiańska definiowała w początkach naszej państwowości jej cechy i charakter. W wyniku presji żywiołu germańskiego od zachodu naszego kraju oraz późniejszych wyborów politycznych Rzeczypospolitej Szlacheckiej, co było też w znacznej mierze konsekwencją przyjętych wcześniej decyzji dynastycznych, pchającym jej rozwój terytorialny od połowy XVI wieku na wschód ku Rusi, powiększał się nie tylko obszar naszego kraju, lecz także znaczącej zmianie ulegała jego kultura, nasączana coraz bardziej elementami kultury wschodniej. Nie pozostawało to bez wpływu zarówno na charakter naszych relacji z żywiołem germańskim, który systematycznie się wzmacniał na swoich rubieżach wschodnich, jak i z żywiołem ruskim, którego szeroko rozumiane interesy związane były z ziemiami Ukrainy, do których pretensję zgłaszała również Rzeczpospolita. Konsekwencją tego geopolitycznego wyboru Polski były pogłębiające się dysproporcje między jej zachodnimi i wschodnimi ziemiami (kresami), które prowadziły najpierw do osłabienia wewnętrznego kraju, zarówno politycznego i militarnego, jak gospodarczego, a później do jego kolejnych trzech rozbiorów, doprowadzając pod koniec XVIII wieku do upadku państwowości polskiej na okres ponad stuletni.
Jednym z celów tej publikacji jest także próba odpowiedzi na pytanie o genezę, cechy i charakter kultury wielkopolskiej, w obrębie której ukształtowały się zalążki państwowości polskiej. Przyjrzano się temu zagadnienieniu głównie w świetle poglądów prezentowanych w literaturze naukowej, czasopiśmiennictwie i innych źródłach z XIX i pierwszej połowy XX wieku, a więc z okresu kształtowania się i umacniania w Europie Środkowo-Wschodniej świadomości „nowoczesnych narodów”. W odniesieniu do narodu polskiego odbywało się to w szczególnie dramatycznych okolicznościach, co wiązało się z podziałem historycznie i językowo-etnicznie ukształtowanego narodu pomiędzy trzy państwa zaborcze, powstaniami narodowymi, I wojną światową, wojną polsko-bolszewicką w 1920 roku i II wojną światową, a w efekcie z istotną dla świadomości narodowej rolą czynnika martyrologicznego. Szczególnie ważne znaczenie dla procesu narodowotwórczego ma poczucie wspólnych losów w przeszłości. Rekonstrukcji (rzeczywistej czy nawet mitycznej) przeszłości nadaje się jedyny w swym rodzaju oddźwięk społeczny, co zapewnia jej wyjątkową rolę w procesie samookreślenia narodowego. Ma to też istotne znaczenie dla podkreślania i utrzymywania różnorodności regionalnej w warunkach tworzenia się poczucia więzi ogólnonarodowej, wymagającej określonego poziomu jednolitości.
Na zawartość niniejszego wydawnictwa składają się cztery rozdziały, w których próbowano zarysować rodowód historyczny regionu wielkopolskiego jako kolebki państwa polskiego i scharakteryzować tożsamość regionalną Wielkopolski, a także przedstawić zasadnicze zręby idei wielkopolskiej pracy organicznej oraz wskazać na swoistość etosu regionalnego Wielkopolan.
W pierwszym rozdziale odniesiono się do genezy regionu wielkopolskiego – także jako miejsca narodzin państwowości polskiej (kolebka państwa polskiego). Omówiono zasięg terytorialny Wielkopolski oraz dramatyczną zmianę sytuacji regionu i jego mieszkańców w okresie porozbiorowym. Wskazano również na charakterystyczne społeczno-kulturowe i gospodarcze odmienności między zachodnią i wschodnią Polską.
Rozdział drugi natomiast poświęcono tożsamości regionu wielkopolskiego. Przedstawiono jego oblicze historyczno-kulturowe, w tym zróżnicowanie etnograficzne i społeczno-kulturowe oraz charakterystyczny wielkopolski regionalizm językowy.
Na zawartość rozdziału trzeciego składają się rozważania ogniskujące się na idei wielkopolskiej pracy organicznej. Omówiono jej założenia i praktykę w warunkach zaboru pruskiego oraz próby kontynuacji idei pracy organicznej po odzyskaniu niepodległości, w okresie międzywojennym. Zwrócono uwagę na pojęcie harmonijnej współpracy społeczeństwa i kształtowanie postaw proorganicznych wśród żywiołu polskiego oraz negatywne – z punktu widzenia polskiego interesu państwowego i narodowego – zjawisko partyjniactwa.
W rozdziale czwartym zastanawiano się nad problematyką etosu regionalnego Wielkopolan. Do zarysowania jego obrazu wykorzystano głównie dwie idee (charakterystyczne dla Polski przełomu XIX/XX wieku), a mianowicie idee dzielnicowości Polski i separatyzmu dzielnicowego. Rozdział kończy się próbą przedstawienia cech charakterystycznych etosu Wielkopolan.