Janusz Teodor Dybowski. Pisarz uwikłany… – Przemysław Mańka

Streszczenie

Literatura polska pełna jest nazwisk, które zatarły się w świadomości czytelniczej, co więcej, mimo upływu czasu i większego doświadczenia historycznoliterackiego, nadal trudno jednoznacznie ustalić, z jakiej przyczyny? Monografia ta, poparta konkretnymi i – w miarę możliwości – dodatkowo uwierzytelnionymi materiałami źródłowymi, jest pierwszą subiektywną próbą spojrzenia na życie i twórczość jednego z takich pisarzy – Janusza Teodora Dybowskiego – zapomnianego dramaturga i prozaika.
Zamierzeniem autora książki, oprócz ukazania warsztatu pisarskiego, było przede wszystkim przedstawienie biografii człowieka, który uwikłany w historię obserwował i uczestniczył w wielu istotnych wydarzeniach dla naszego narodu. Za życia Dybowskiego Polska odzyskiwała wolność, jak również ją traciła. Od samych zrębów zakładała państwo, doświadczała zmiany swoich granic, padła ofiarą hitlerowskiej okupacji, a także komunistycznego ustroju. Dokonywała ogromnej odbudowy materialnej i moralnej, ponosiła olbrzymie straty, słowem, często „zaczynała od zera”. Niemal wszystkie te narodowe wzloty, upadki, triumfy i porażki znalazły odbicie w pisarstwie Dybowskiego. Większość z owych wydarzeń kształtowała także, w większym lub mniejszym stopniu, jego losy osobiste.
Przedmiotem rozważań w tej publikacji są nie tylko zebrane źródła i dokumenty, lecz także relacje osób, które znały autora osobiście, bądź się z nim zetknęły w różnych okolicznościach. Nie jest to, wbrew pozorom, próba scalenia wydanych do tej pory biogramów pisarza, lecz przede wszystkim sprostowanie i uzupełnienie o nieznane fakty bardzo ubogiego materiału źródłowego. Znalezienie syna pisarza – Aleksandra Teodora, mieszkającego na stałe w Sztokholmie, wydawało się graniczyć z cudem. O jego istnieniu wspomina zaledwie jedna informacja prasowa z lat 50. XX wieku. Idąc tym tropem, autor odnalazł wśród szwedzkiej Polonii w Sztokholmie potomka Dybowskiego, który wskazał ostatnią żyjącą przyjaciółkę rodziny – Halinę Marię Osmólską z Warszawy, będącą wykonawczynią testamentu Janusza Teodora. Dzięki niej zachowało się kilka listów pisarza, rodzinnych fotografii, dokumentów i dyplomów, które stanowią niezwykłą wartość tej monografii i cenne dopełnienie badań literackich.
Starając się znaleźć dla twórczości Dybowskiego najwłaściwsze miejsce w XX-wiecznej literaturze, Przemysław Mańka zapoznaje czytelników z międzywojennymi zmaganiami teatralnymi pisarza, działalnością kulturalną na emigracji, w tym również w obozie dla internowanych żołnierzy w czasie okupacji hitlerowskiej, a także socrealistyczną dramaturgią i peerelowską prozą historyczną. W swojej pracy, oprócz przybliżenia problematyki poszczególnych utworów, autor kładzie nacisk na znalezienie przyczyn ich powstania, zależnych w dużej mierze od uwarunkowań dziejowych i kierunku polityki kulturalnej, co pozwala wielokrotnie dowieść, w jakim stopniu twórczość ta włączała się, chcąc nie chcąc, w złożony proces przekształcania świadomości społeczeństwa w PRL-u.
Rozprawa dowodzi, iż Dybowski, podobnie jak wielu spośród przedstawicieli polskiej inteligencji, wierząc w złudne obietnice socjalizmu, był powolnym narzędziem propagandy tamtego okresu, co w dużej mierze odcisnęło swe piętno na twórczości i jej, współcześnie, słabą recepcję. Autor książki nie krytykuje Dybowskiego, lecz w zręczny sposób argumentuje, że również biografie drugo- i trzeciorzędnych pisarzy – bez wyjątku – stanowią ważny głos w rozważaniach o naszej przeszłości, uczą pokory i ostrożności przed wydawaniem jednoznacznej oceny.

Spis treści