Robert Grochowski: Komunikacja społeczno-symboliczna starożytnej Krety. Próba charakterystyki okresu minojskiego

Wstęp

Wstęp

Przez komunikację społeczną rozumie się zwykle przekazywanie informacji różnego typu. Proces ten odbywać się może za pomocą różnych przekaźników (ludzie, media) i w różny sposób. Tymi przekaźnikami i sposobami mogą być również symbole. Książka – Komunikacja społeczno–symboliczna starożytnej Krety. Próba charakterystyki okresu minojskiego ma pokazać, że już od dawien dawna komunikacja społeczna miała swoje miejsce w strukturach społecznych. Określenie ram chronologicznych książki –  od 3000 r. p.n.e. do 1200 r. p.n.e. oraz miejsca odniesienia podejmowanej problematyki –  Kreta, wynika ze spojrzenia na te elementy jako na strukturę tworzącą podwaliny naszej europejskiej cywilizacji i kultury oraz z chęci przedstawienia dowodów istnienia w tamtych czasach komunikacji społecznej i wpływu owej komunikacji na współczesnych Kreteńczyków. Poza tym, Kreta minojska to miejsce, w którym upatrywać należy podstaw naszej europejskiej komunikacji społecznej. Wszak to proces symbolicznego porozumiewania się (komunikowania) wywarł duży wpływ na europejskie państwa i narody, prowadząc przez wieki do ich rozwoju. Zmiany zachodzące w sposobie komunikowania się, w samych formach przekazywania informacji i tworzenia różnych typów relacji w ciągu tysiącleci, skłaniają do lepszego przyjrzenia się wzorom kulturowym i nie tylko, dawnych praktyk komunikacyjnych. Taki sposób spojrzenia na opisywaną problematykę daje cenne świadectwo dla antycznej wiedzy oraz stanowi ważną płaszczyznę dla zrozumienia istoty współczesnych sposobów komunikowania się i kodów kulturowych. Pozwala to na dokonanie analizy sposobów postrzegania przez tamtejsze społeczeństwo porozumiewania się oraz organizowania przekazywanych informacji. W tym celu potrzebna jednak wydaje się szczegółowa analiza poszczególnych technik i zwyczajów komunikacyjnych, co wymaga skoncentrowania się na sposobach przekazywania informacji różnego rodzaju, wśród których znajdują się: przekaz słowny, system pisma, przekaz niewerbalny, komunikacja odnosząca się do kultu zmarłych i pomieszczeń grzebalnych, czyli kontakt ludzi z bóstwami i związane z tym przejawy kultu jak również składania ofiar oraz przekaz za pomocą dzieł sztuki. Ważnym okazuje się również przeanalizowanie zastosowania środków komunikacyjnych dla różnych celów i odnoszących się do konkretnych aspektów.

Problematyka ta nie mogłaby być jednak podjęta bez oparcia jej na podstawach historyczno-kulturowych starożytnej Krety. Wyspa Kreta, czyli Κρήτη, to największa grecka wyspa i piąta co do wielkości wyspa Morza Śródziemnego. Mimo silnych więzi, jakie łączą Kretę z Grecją kontynentalną, wyspa ta cały czas zachowuje swój odrębny dialekt językowy oraz lokalne tradycje kulturowe i odrębną historię. O odrębności świadczy również to, że Kreteńczycy cały czas uważają się za lud wyspiarski o tej samej nazwie. Jeszcze do niedawna niewiele było wiadomo na temat starszej epoki kamienia na Krecie. Początkowe informacje okazywały się sporadyczne i niepewne. Dopiero późniejsze odkrycia pozwoliły ustalić, że pierwsi mieszkańcy pojawili się na południowych wybrzeżach wyspy już w dolnym paleolicie[1].

Z dotychczasowych badań wynika, że na przestrzeni wieków ludzie nauczyli się komunikować ze sobą za pomocą różnorodnych środków, począwszy od wyrazu twarzy, poprzez gesty oraz wydawane przez siebie dźwięki. Istniały i istnieją również bardziej wyszukane sposoby porozumiewania się między ludźmi. Aby nawiązać kontakt z drugim człowiekiem, zaczęto używać obrazu i muzyki. Następnie do tych celów zaczęto wykorzystywać pismo. Analizując problem komunikacji społecznej (symbolicznej) tak odległych czasów, warto na wstępie zaznaczyć, że mieszkańcy Krety zamieszkiwali basen Morza Śródziemnego i Morza Egejskiego. Grupy etniczne Kreteńczyków zaczęły osiedlać się w basenie Morza Śródziemnego od połowy epoki kamienia. Imigracja mniejszych grup etnicznych miała miejsce w różnych okresach począwszy od III w. p.n.e., co nie wpłynęło jednak w sposób istotny na powstanie i rozwój tamtejszej społeczności, a przede wszystkim walorów komunikacyjnych.

Na podstawie przeprowadzonych badań ustalono, że od początku drugiego tysiąclecia p.n.e. antropologiczny rozwój samych Kreteńczyków stanowił podwaliny współczesnej społeczności tej wyspy, a więc był charakterystyczny i niepowtarzalny dla tego typu ludów (społeczności). W ciągu ostatnich 30 lat wiele pochodzących z wykopalisk szkieletów, poprzez przeprowadzone badania naukowe, pozwoliło wnioskować o istnieniu tego samego genu społeczności prehistorycznej i współczesnej. Informacji o Minojczykach dostarczyć przede wszystkim mogą szkielety i czaszki, a z drugiej strony setki statuetek z kamienia, brązu i gliny, a także liczne naczynia i malowidła. Właśnie dzięki nim można wiernie odtworzyć pochodzenie i życie tamtejszego społeczeństwa. Minojczycy byli więc nie za wysokimi osobnikami, posiadali szerokie czaszki, prosty nos, gęste, kręcone, czarne włosy (czasami nosili warkocze) i brwi oraz smukłą talię. Ciała miały kształty atletyczne – muskularne, czyli szerokie ramiona i ręce. Kreteńczycy byli również szybcy i zwinni. Większość znalezionych danych odnosi się jednak do młodych mężczyzn, jak to w starożytnej sztuce bywało. Nawet współcześnie Kreteńczycy mają te same cechy, które posiadała minojska społeczność, od której się wywodzą. Ten antropologiczny typ człowieka nie zmienił się zatem znacząco w ciągu kilku tysięcy lat[2].

Mieszkańcy Krety to odmienny od innych naród – tak było i tak jest. Kreteńczycy we krwi mają wstręt do wszelkiego zewnętrznego przymusu, niezależnie od jego postaci. O analogii w odniesieniu do czasów starożytnych świadczy m.in. fakt, że ponad władzą państwową stawiana jest tradycyjna samokontrola społeczna i rodzinna, często o wiele skuteczniejsza. Jednak taka hierarchia wartości utrzymuje się na terenach wiejskich. Przemiany gospodarcze sprawiają, że w miastach zaznacza się stopniowe odchodzenie od tradycji. Poza tym, Kreteńczycy przejawiają dość stoickie podejście do życia. Nigdy im się nie spieszy, zawsze mają czas, by pogadać z sąsiadem. Jeśli powiedzą, że zrobią coś później, to wcale nie oznacza, że rzeczywiście zamierzają to zrobić. Pozostałością po czasach minionych może być również fakt, że kobiety na Krecie są dyskryminowane, takie przynajmniej wrażenie może odnieść postronny obserwator. Okazuje się jednak, że to one, tak samo jak w czasach obowiązującego matriarchatu, zazwyczaj decydują o budżecie domowym.

W dzisiejszych czasach człowiek wspomagany jest rozwiniętą techniką wymiany informacji. W przeszłości komunikacja nieod­zownie łączyła się ze znakami i mową oraz podróżowaniem, które napotykało na niedo­godności, takie jak góry, pustynie oraz woda. Sama mowa nie do końca sprawdziła się, gdyż, po pierwsze, pamięć ludz­ka bywa zawodna, po drugie, był to przekaz niedo­skonały i często zniekształcony, a po trzecie, wo­bec wielości języków na świecie, mało zrozumiały dla szerszej grupy odbiorców. W momencie wynalezienia pisma, przesyłanie informacji utrwalonych na specjalnych tabliczkach (glinianych) lub później na papierze stało się znacznie łatwiejsze. Zostało wszak wyeliminowane ryzyko zniekształcenia in­formacji – szum informacyjny. Rozwój komunikacji społecznej w owych archaicznych czasach dokonywał się przede wszystkim na terenach łatwo dostępnych, gdzie komunikacja międzyludzka nie była utrudniona, czyli wzdłuż rzek oraz nad brzegami oceanów i mórz.

Kreta jest największą wyspą Morza Egejskiego i należy do najciekawszych obszarów tego regionu. Podziw budzi jej oryginalna kultura zwana minojską – od legendarnego króla Minosa. W ciągu wielu tysiącleci tylko legendy i mity stanowiły podstawę wiedzy o przedgreckich mieszkańcach tej wyspy. Bardzo trudną rzecz stanowi jednak wydobycie z tych mitów prawdy historycznej, pomimo że badania filozoficzne i historyczne nad tą kwestią są bardzo rozległe. Legendarne opowieści o wspaniałościach, które się tam prawdopodobnie znajdowały, pomimo elementu baśniowości, zachęciły jednak już w XV w. podróżników do zlokalizowania tych osobliwości i ich opisania. Dopiero jednak odkrycia H. Schliemanna w XIX w. dokonane w Troi (Turcja) i Mykenach na Peloponezie doprowadziły na początku do poszerzenia wiedzy o dziejach Grecji lądowej przynajmniej o jedno tysiąclecie. Zaczęto więc badać dzieje Hellady jeszcze przed przybyciem Dorów. W odniesieniu do samej Krety to jeszcze w XIX w. życie tam oraz prowadzenie badań naukowych było utrudnione ze względu na okupację tego terenu przez Turcję. Wyzwolenie Krety spod panowania tureckiego w roku 1898 stworzyło korzystne warunki do eksploracji historii tej wyspy. Wykopaliska w ruinach pałaców, miast i osad, takich jak np. Knossos, Phaistos, Agia Triada czy Gournia odsłoniły niewyobrażalne bogactwo sztuki i rzemiosła, które okazały się odmienne od typowo greckich. Przełomu w badaniach starożytnej Krety dokonał sir A. Evans – angielski uczony, zgłębiając wiedzę na temat Krety w sposób wyjątkowy. Przeprowadzona przez niego rekonstrukcja pałacu w Knossos przyczyniła się do bardzo szybkiego rozpowszechnienia wiedzy o kulturze minojskiej, przedtem ignorowanej i pomijanej.

Hipotetycznie można przyjąć, że najstarsze ślady działalności ludzkiej na Krecie pochodzą z VII w. p.n.e., co powoduje, że zakwalifikować je należy do wczesnego okresu neolitycznego. Przybyła wówczas na Kretę ludność z Azji Mniejszej szybko zadomowiła się na wyspie. Doprowadziło to m.in. do zwiększonego zapotrzebowania na żywność. Początkowo za pomieszczenia mieszkalne służyły groty, które z czasem przeistoczyły się w miejsca kultu. Następnie zakładano osady, składające się z niewielkich domów. Gdy powstały osady, pojawiło się również rolnictwo i hodowla. Zaczęła wzrastać pozycja mężczyzny w życiu plemienia. Początkowo twórczość artystyczna była jednak słabo rozwinięta – istniało tylko skromne zdobnictwo naczyń ceramicznych i modelowanie idoli. Pod koniec neolitu nastąpił jednak rozwój i dojrzałość ekonomiczna, co umożliwiło unowocześnienie gospodarki. W okresie wczesnominojskim (od 3000 r. p.n.e.) powstawały na Krecie osady miejskie. Pierwsze budowle stawiane na wzór pałaców świadczyły o fakcie skupiania się władzy w pałacach oraz zróżnicowania się ludności. Wytwarzały się lokalne zwyczaje we wszystkich sferach życia społecznego. Warto zaznaczyć, że w okresie tym życie koncentrowało się przede wszystkim w części środkowo-północnej, środkowo-południowej oraz wschodnio-północnej i wschodnio-południowej wyspy. Cała zachodnia część Krety była prawie pusta, pomijając osady górskie. W III tysiącleciu p.n.e. narodził się nurt artystyczny nazywany dzisiaj minojskim. Nie był to jednak nurt zupełnie wyizolowany od innego świata. Kreta utrzymywała bowiem stałe kontakty z bliskimi i dalekimi obszarami, a przejmowanie nowych treści powodowało tylko wzbogacenie własnych osiągnięć we wszystkich dziedzinach. Utrzymywanie kontaktów nie powodowało też zmniejszenia zainteresowania własną kulturą i obyczajowością. Ludność Krety nadal uważnie obserwowała swój świat, fascynując się otoczeniem przepięknych krajobrazów i morza, szukając w tym wszystkim inspiracji dla własnej koncepcji życia. Należy zauważyć, że wszystkie dokonania Kreteńczyków wywarły mocny wpływ na przyszłą kulturę i ludność Grecji lądowej.

Opisując i analizując nieznaną historię komunikacji społecznej (symbolicznej) stwierdzić należy, że bardzo ryzykowne i trudne wydaje się poszukiwanie pewnych jej form na terenie Krety minojskiej. Udokumentowanie istnienia na świecie pierwszych form komunikacji należy do czynności niezmiernie pracochłonnych i trudnych. Wiadomym jednak jest, że każdy okres historyczny posiada swoją odrębną formę i definicję komunikowania społecznego, co związane jest z określonym signum temporis. Historia komunikacji nie miałaby jednak swojego początku, gdyby wyspa Morza Egejskiego została pominięta. Uwzględniając fakt, że kultura antyczna to matka współczesnej kultury europejskiej i częściowo pozaeuropejskiej, stwierdzić należy, że historia antyczna pozwala zrozumieć, czym jest historia sztuki, jakie są style architektoniczne, czym jest teatr, polityka oraz nauka. Dziedzictwo świata antycznego uwidacznia się w świecie współczesnym na niemal wszystkich poziomach życia i funkcjonowania społecznego. W tym to okresie pojawiła się właśnie starożytna Kreta jako państwo ze swoimi miastami. Życie mieszkańców tych osad i ośrodków miejskich związane było przede wszystkim z Morzem Egejskim i położonych na nim wyspach, które w późniejszym okresie stały się greckie. Warto wspomnieć, o czym będzie jeszcze mowa, że wyspa Kreta stanowiła łącznik pomiędzy greckimi poleis a Egiptem i Cyrenajką. Duża liczba portów morskich sprzyjała rozwojowi żeglugi i handlu, co zapewniało intensywną wymianę towarową. Całe życie ówczesnych mieszkańców koncentrowało się w miejscach publicznych. Znaleźć tam było można rządowe informacje zapisane na tabliczkach glinianych i obwieszczenia ryte w kamieniu. Tak bujny rozkwit Krety trwał aż do najazdu Rzymian i Turków. Starożytne budowle kreteńskie od dawna budziły podziw i fascynację. Próbowano odtworzyć wygląd dawnych obiektów na podstawie zachowanych pozostałości. Po wielu pozostały jednak gruzy, chociaż istnieją również takie, które zachowały się w dobrym stanie. Dzięki pracy wielu specjalistów można dzisiaj dowiedzieć się, jakie było ich przeznaczenie i kontynuować badania.

Gdy miasto Knossos stało się potęgą na Morzu Egejskim, bardzo mocno zaczęło rozwijać się pośrednictwo handlowe. Jego centrum stały się właśnie Knossos i Malia jako największe miasta Krety. Starożytny port w Lissos stanowił punkt tranzytowy na południowej Krecie, który łączył ją z państwami na południu oraz innymi kreteńskimi portami. Na Kretę przywożono przede wszystkim zboże, a eksportowano wyroby metalowe, ceramikę, broń i różne ozdoby. W Lissos znajdowały się zajazdy, gospody i punkty wymiany towarowej (faktorie). Takie położenie zbiegu dróg handlowych sprzyjało wzrostowi ekonomicznemu i pośrednictwu handlowemu. Jednostki monetarne, którymi były obce waluty lub sam towar, pełniły wówczas rolę podwójną. Z jednej strony służyły jako zapłata, a z drugiej stanowiły sam przedmiot handlu (lichwiarstwo). We wszystkich kreteńskich miastach funkcjonowali również drobni handlarze, sprzedawcy uliczni, roznosiciele, straganiarze i sklepikarze, czego dowodem były i są skupiska pomieszczeń handlowych spotykane we wszystkich większych osadach. Sklepikarze oraz rzemieślnicy stanowili większość mieszkańców miast. Do rozwoju handlu przyczyniały się również pałace, które posiadały swoje warsztaty rzemieślnicze i organizowały targi na uroczystościach kultowych. Najbardziej hucznie obchodzono kult „Matki Ziemi”, na który do Knossos zjeżdżali się ludzie z całej Krety. Wydaje się, że dawało to możliwość prezentowania i zachwalania swoich towarów i usług, stanowiąc pewne formy komunikacji.

To właśnie na Krecie w mieście Gortyna pojawiły się pierwsze normy prawne regulujące stosunki cywilne i polityczno-ekonomiczne. Wydaje się, że normy te obowiązywały na zasadzie porozumień dwóch stron. Wyprzedzając czas o parę okresów historycznym można by hipotetycznie założyć, że tworzyły one isopoliteie dotyczącą więzów przyjaźni oraz symbola w zakresie umów handlowych i różnych typów transakcji. W połowie okresu wczesnominojskiego (ok. 2800 r. p.n.e.) w pałacu w Knossos odbywały się już ceremonie ku czci wyznawanych bóstw. Malowidła ścienne oraz płaskorzeźby na murach pałacu przedstawiały cały kult ofiarny – składanie owoców, mięsa, skór itp., co nazwać można komunikacją społeczno-symboliczną nawołującą i przypominającą o istnieniu tego kultu. Posągi odnosiły się do różnych kultów, natomiast malowidła i płaskorzeźby informowały o tym, co się działo lub będzie działo – były to swego rodzaju obwieszczenia. Bardzo często, co można zauważyć również na pozostałościach z tamtych czasów, przekazy o charakterze informacyjnym umieszczane były na wazach i kamieniach. Wyryte w kamieniach znaki funkcjonowały na zasadzie współczesnych ogłoszeń. Przykładem tego mogą być informacje dotyczące samych przedstawień kultowych i zasobów magazynowych pałaców minojskich. Wiele kamiennych ogłoszeń i reliefów zostało zasypanych lub zginęło niepowtarzalnie w mrokach dziejów. Jednak niektóre oparły się działaniu czasu.

Większość znalezionych na Krecie przedmiotów wykonano z miedzi, brązu, kamienia i gliny. Takie miasta jak Agia Triada, Phaistos, Malia, Gournia, Zakros, Gortyna oraz Knossos pozwalają na stwierdzenie, że kultura tych obszarów nie była jednolita, ale za to bardzo rozwinięta. Państwo kreteńskie nazwać można talassokracją, czyli potęgą morską, co miało duży wpływ na wymianę towarową. Kreteńczycy wykazywali zamiłowanie do handlu, który, jak wskazuje ilość odkrytych przedmiotów, stanowił ważne źródło dochodu.

Już w III i II tysiącleciu p.n.e. Kreta przeżywała swój rozkwit kulturowo-gospodarczy. Zaznaczyć należy, co zostało już wspomniane, że kobieta na tamtych terenach odgrywała ważną rolę. Do kobiet należało uprawianie roli, garncarstwo, tkactwo oraz funkcje kultowe. W miarę rozwoju techniki system matriarchalny przekształcił się w patriarchalny, który z kolei przekształcił się w struktury państwowotwórcze. To właśnie na Krecie pojawiło się jako pierwsze państwo[3].

Przyjąć należy, że powstanie pisma na Krecie związane było z rozwojem działalności kupieckiej i komunikacją społeczną. W licznych wykopaliskach znaleziono płytki gliniane, kamienne oraz gliniane odciski pieczętne, na których widać pismo różnego rodzaju. Za najstarsze uznawane jest pismo obrazkowe, podobne do hieroglifów, tzw. piktograficzne. Nowsze pismo to pismo linearne dzielone na dwa rodzaje – A i B, będące kombinacją linii. Na tabliczkach z pismem linearnym B wyryto nazwy zawodów, typy naczyń, wyposażenie wojownika itp. Dużo kontrowersji budzi nadal dysk z Phaistos (XVII w. p.n.e.). Przedmiot ten dowodzi, że już w okresie egejskim znano czcionkę w postaci stempli, które odciskano w glinie. Daje to możliwość przypuszczenia, że znajdujące się na nim znaki oznaczać mogły również pewnego rodzaju informacje prospołeczne, a więc były aktem komunikacyjnym. Sztuka, handel i związana z nim komunikacja lądowa, a przede wszystkim morska oraz pismo, to podstawowe elementy kultury egejskiej, na podstawie której rozwoju i poziomu dociekać można istnienia rożnego rodzaju form komunikacji. Istnienie tego typu napisów pojawić się mogło dopiero w II tysiącleciu p.n.e., kiedy Kreta przeżywała swój dynamiczny i szybki rozwój, chociaż umiejętność czytania i pisania stanowiła rodzaj kompetencji niemal magicznych. Jednak wtedy właśnie w licznych zakładach rzemieślniczych, mieszczących się w większości w pałacu w Knossos, powstawały wazy fajansowe, puchary, wyroby dekoracyjne, biżuteria wykonywana ze szlachetnych materiałów i z doskonałą, jak na tamte czasy, precyzją. Pałac ten słynął również z wysokiego komfortu, ponieważ znajdowała się tam kanalizacja, wodociągi, łazienki z syfonami, wannami, a nawet wentylacja. Tamtejsi malarze-artyści, przedstawiali w swych dziełach to wszystko, co działo się w pałacu. Wizerunki te świadczyć mogły o charakterze informacyjnym danego dzieła, które przedstawiało uczty, tańce, zapasy i walki na pięści oraz sylwetki ówczesnych osobistości i bóstw. Można stwierdzić, że malowidła i reliefy wyrażały ówczesne pojmowanie istoty życia i namawiały do określonego stylu życia, tak jak to czynią współczesne przekazy komunikacyjne, zarówno prospołeczne, jak i typowo polityczne. Wytwórnia pałacowa w Knossos wysyłała najlepsze wyroby za granicę. Na terenie Krety spotkać można wykopane gliniane klocki, które prawdopodobnie stanowiły informację zapisaną pismem piktograficznych, którego nie udało się w całości odszyfrować. Wszystkie te znaleziska są źródłami do poznania dziejów różnych dziedzin życia i kultury świata egejskiego. Odkryte i rozszyfrowane tabliczki gliniane z pismem linearnym B, dotyczyły przede wszystkim technik gospodarczych i stosunków społeczno-prawnych. Jednak wielość źródeł ikonograficznych przedstawianych na gemmach, pierścieniach, malowidłach ściennych, naczyniach kamiennych i innych przedmiotach świadczyć może o fakcie, że rzemiosło i działalność artystyczna były dobrze rozwinięte i potrzebowały rynków zbytu. To samo dotyczyło produkcji rolnej. Kreta słynęła na świecie z produkcji oliwy, wina oraz miodu. Wywożone za granicę kreteńskie wyroby musiały znaleźć nabywców. Stąd hipotetycznie założyć można, że w okresie tym pojawiła się pierwsza forma kreteńskiej komunikacji w postaci nawoływania i kamiennych napisów. Odwiedzające Kretę inne ludy również mogły poznawać tamtejsze zwyczaje i produkty, poprzez pierwotne formy komunikacji, co związane było z licznymi osadami typowo kulturowymi i handlowymi, w których mieściły się pałace, a na ulicach stały stragany, natomiast w fasadach domów mieściły się sklepy (np. Agia Triada). Sprzedawano tam i wyrabiano: farby, odzież, obuwie, parasolki, kapelusze, bramy, meble, sznury, wanny łazienkowe, lampy, kadzielnice, rury wodociągowe, larnaksy (sarkofagi), piły do cięcia bloków kamiennych, rytony, czarki, dzbanki o przeznaczeniu kultowym i domowym, pyxidy (puszki), noże, brzytwy, kotły i misy z brązu oraz miedzi, broń, tarcze, skórzane fartuchy, wozy bojowe, pitosy (beczki gliniane) oraz opium. Jak można przypuszczać, w okresie minojskim handel na Krecie znajdował się w fazie rozkwitu. Dotyczyło to również eksportu do innych krajów, w których znaleźć można dzisiaj sprowadzane z Krety wyroby. Kupcy minojscy za pomocą pieczęci oznaczali i zabezpieczali swoje towary wysyłane do innych krajów, co jest również dowodem na to, że istniał określony znak firmowy, odróżniający produkcję kreteńską od innej[4]. Przypuszczać również należy, że symbole wyryte na ciosach kamiennych używanych w budownictwie, miały związek z warsztatami kamieniarskimi, w których zostały obrobione. Kolejny dowód na rozwój komunikacji społecznej, w tym przypadku „międzynarodowej”, stanowiły faktorie handlowe Kreteńczyków na wyspie Melos. O istnieniu rozwiniętego rzemiosła i sztuki świadczyły również grobowce, do których wraz ze zmarłym składano przedmioty mu najbliższe, na daleką drogę w zaświaty. Brak trwałych symboli istnienia tamtejszej komunikacji społecznej związany jest zapewne z licznymi najazdami na tamte tereny oraz wybuchem wulkanu na wyspie Thira (obecnie Santoryn), które to nieszczęścia doprowadzić mogły do zniszczenia wielu cennych zabytków. Spuścizna ta jednak do końca nie zginęła, tylko – dosłownie – zapadła się pod ziemię i czeka na nowe odkrycia.

Niektóre formy wskazujące na istnienie antycznej komunikacji nazwać byłoby można prokultowymi. W dzisiejszych czasach określenie takie, oczywiście, nie istnieje w świecie komunikologów, ale odnosząc się do czasów egejskich uznać je można za trafne. Na formach tych nie znajdują się ewidentne zachęty do przeczytania, ale biorąc pod uwagę tamte czasy, uznać je można za przekaz komunikacyjny, w którym w licznych przypadkach zachodziła nawet interakcja. Kolejną przesłanką, wskazującą na istnienie przekazu informacyjno-komunikacyjnego na tym terenie, mogło być dobrze rozwinięte rzemiosło krawieckie, którego wysoki poziom spowodował, że ubiór minojski miał więcej wspólnego z europejską modą czasów późniejszych niż surową linią dorycką. Różne znaczenia miała również symbolika przedstawianych postaci i przedmiotów. Przedstawianego na naczyniach i ściennych malowidłach byka utożsamiano z płodnością i urodzajem. Byk na Krecie funkcjonował jako zwierzę kultowe, z którego składano ofiary bogom. Jego wizerunek odnieść można jednak do współczesnego wyeksponowania np. serca, które wszystkim kojarzyć się będzie z miłością i uczuciem. Oczywiście byk i serce posiadają zupełnie inne znaczenie, ale ich częste uwidocznianie staje się pewnym symbolem, co zauważyć można we współczesnej komunikacji międzyludzkiej.

Brak większej liczby dowodów na istnienie komunikacji w tamtych zamierzchłych czasach, wynikać może z braku zainteresowania tym zjawiskiem, zarówno antycznej ludności, jak i współczesnych badaczy. Związane to może być z innymi przedmiotami i budowlami, które stanowią epicentrum odkryć, a przez to uważane są za ważniejsze. Pytań pojawia się więcej niż odpowiedzi. Nie oznacza to jednak, że odpowiednie formy komunikacji nie istniały na tych ziemiach w ogóle. Wiele odkryć wskazuje, że dużo z nich powstało właśnie tam. Najważniejsze w tych rozważaniach są: obserwacja, poszukiwanie i analiza, gdyż – jak to stwierdził Sokrates i Platon –  prawdę poznać można tylko poprzez rozum.

Książka ta, dotycząca problematyki komunikacyjnej tej starożytnej wyspy, powstała m.in. w oparciu o badania znawców przedmiotu, takich jak: R. L. Beaumont, St. Xanthoudides, J. Wolski, A. L. Strauss, W. S. Siergiejew, B. Rutkowski, P. Ricoeur, L. Press, J. D. S. Pendlebury, K. Obuchowski, G. Mensching, K. Majewski, G. Kranz, A. Kłosowska, F. Jacoby, T. Hawkes, P. Guiraud, D. Fimen, M. Eliade, U. Eco, J. Chadwick, H. Boyd-Hawes, B. E. Williams, J. Berger, P. Attallah, E. Aronson, J. Amstutz, T. Goban-Klas, J. Clottes, J. K. Kozłowski, J. Gąssowski, Z. Krzak, H. von den Boom, A. P. Kowalski, M. Kwapiński, J. Skoczylas, M. Żyromski, T. Wujewski, D. Forstner, G.P. Stone, H. A. Farberman, H. Blumer, E. Hałas, B. Harrell, C. Gibson, M. Lurker, J. Amstutz, H. Kessler, M. Vereno, M. Lurker, A. Evans i in. oraz własne badania autora prowadzone na terenie Krety od roku 2009, jak również na podstawie obserwacji i wyników konfrontacji z wynikami badań wybitnych uczonych. Jej napisanie nie byłoby możliwe bez oparcia się na podstawach merytorycznych dzieł znanych specjalistów z zakresu archeologii, antropologii, filozofii, historii, sztuki, psychologii, językoznawstwa i komunikacji społecznej. Zadziwiający w tej kwestii stał się fakt, że w przypadku archeologii, antropologii i sztuki wiele niezbędnych informacji i dowodów wykorzystanych przy analizie oraz interpretacji podejmowanych problemów, pochodzi z materiałów, które powstały na początku ubiegłego stulecia i do dzisiaj służą jako analityczne podstawy dotyczące tamtych czasów i obszarów.

W pracy wykorzystane zostały następujące metody badawcze: obserwacja, analiza, interpretacja, sondaż. Pozwoliło to na interdyscyplinarne podejście do problemu. Na podstawie zagadnień z zakresy komunikacji społecznej, historii, filozofii, sztuki, językoznawstwa, archeologii, semiotyki, psychologii oraz zgromadzonych materiałów ikonograficznych stworzyć można było podstawy do omawianego problemu, a następnie wyciągnąć wnioski. Praca więc, w niektórych jej częściach, oparta została na metodologii Leopolda von Ranke[5], który uważał i twierdził, że badanie jest nierozerwalnie związane z przedstawianiem faktów, co powoduje wydobywanie nowych informacji na dany temat.

Narzędziami badawczymi w tym przypadku stały się: schemat oraz kwestionariusz ankiety, która pozwoliła na zastosowanie metody skalowania (skala Likerta), polegającej na przypisaniu cechy badanego obiektu do określonego stopnia skali (skala pięciostopniowa) oraz na ocenie określonej cechy obiektu za pomocą skali, w której poddane badaniu zostały stopnie natężenia badanej cechy i jej oddziaływania. Badania za pomocą skalowania polegały więc na gromadzeniu obiektywnych opinii grupy ludzi (100 osób), reprezentatywnej dla określonej populacji, a następnie na ich przeanalizowaniu. Hipotetyczne założenia, wynikające z postawionych problemów badawczych, zmieszczone i rozstrzygnięte zostały w ostatnim rozdziale książki. Przytoczyć w tym miejscu jednak należy same hipotezy.

Hipotetycznie założono więc, że:

1. Związek dzieł sztuki i przedmiotów oraz procesów komunikacyjnych dotyczył w zamierzchłych czasach zawartych w nich znaków i oznaczeń w postaci symboli, ikon itp.

2. Symbolika zawarta w tych wizualnych obrazach pełniła wśród społeczeństwa rolę przewodnika. Jej wpływy uwidoczniały się przede wszystkim w kultowych rytuałach, strojach i ogólnie, w stosunkach międzyludzkich.

3. Symboliczne znaki komunikowały władzę, bóstwa, kapłaństwo, stosunki międzyludzkie, przyrodę, sztukę, architekturę, ale również wymianę handlową.

4. Wiele z tych symbolicznych znaków wykorzystywanych jest obecnie na Krecie pod różnego rodzaju postaciami i w różnych miejscach.

Praca składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym – Komunikowanie społeczne – omówiono teoretyczne zagadnienia komunikacji oraz ich specyfikę, prezentując również wybrane schematy komunikacyjne. W kolejnym drugim rozdziale – Historia, kultura i sztuka starożytnej Krety – opisano dzieje starożytnej Krety oraz dokonano charakterystyki kultury minojskiej. W rozdziale tym nie zabrakło również opisu sztuki minojskiej. Trzeci rozdział pracy – Semiotyczna analiza przekazu – zawiera opis i omówienie sensu i symboliki komunikacji w nawiązaniu do symbolicznej interakcji. Rozdział czwarty – W perspektywie pisma – dotyczy językowych uwarunkowań podejmowanej problematyki. Podjęto w nim próbę opisania i przeanalizowania podejmowanych problemów z uwzględnieniem pisma minojskiego oraz próbę przedstawienia i przeanalizowania zagadnień, odnoszących się do samego pisma i znaków. Kolejny piąty rozdział – Psychologiczno-poznawcze aspekty procesów komunikacyjnych – dotyczy kodów orientacji i emocji w procesie komunikacyjnym oraz analizy metodologicznej materiałów wizualnych. Znajduje się w nim również analiza symboliczno-poznawcza sztuki minojskiej. Ostatni szósty rozdział – Wpływ minojskiej symboliki na walory komunikacyjne współczesnych Kreteńczyków – jest częścią pracy stricte badawczą, w której zaprezentowane zostały problemy i hipotezy oraz wyniki badań dotyczące wpływu minojskiej symboliki na współczesnych Kreteńczyków. Całość książki dopełniona została materiałem ikonograficznym, którego zadaniem jest przybliżenie omawianych problemów.

Należy również zaznaczyć, że praca nie powstałaby bez pomocy i wsparcia takich znawców przedmiotu jak: prof. S. Gruszewska, prof. R. Kowalczyk, prof. G. Łukomski, prof. M. Szczot, którym bardzo dziękuję za uwagi merytoryczne i techniczne przy pisaniu książki.