K. Dobija: Bezpieczeństwo powietrzne imprez masowych

Człowiek, będąc z natury jednostką społeczną, swoje podstawowe potrzeby bezpieczeństwa, przynależności, szacunku, samorealizacji i rozwoju opiera na życiu w grupie. Również potrzeba wspólnego przeżywania i uczestniczenia w wydarzeniach o randze symbolicznej, niejednokrotnie historycznej, stała się częścią jego bytu. Pierwotnie zgromadzenia ludzi miały zwykle charakter religijny, podczas których zebrani modląc się, oddawali cześć swoim bogom. Z czasem wymiar masowych zgromadzeń zaczął być również świecki. Ich początków upatruje się około 260 roku p.n.e., kiedy to w starożytnym Rzymie organizowano pierwsze pojedynki gladiatorów, przyciągające tłumy widzów. W Imperium Rzymskim walki gladiatorów były nie tylko rozrywką, ale miały również wymiar polityczny i służyły do zdobywania popularności wśród ludu. W następnych latach areny zmagań zaczęły się rozrastać, budowano amfiteatry przeznaczone specjalnie do walk gladiatorów, wśród których najsłynniejszym i jednocześnie największym był Amfiteatr Flawiuszów[1], mogący pomieścić nawet 50.000 widzów. Znaczący rozkwit masowych zgromadzeń ludności, celebrujących wspólnie wydarzenia sportowe, nastąpił kilkadziesiąt lat później w starożytnej Grecji. Rozgrywane od 776 roku p.n.e. igrzyska olimpijskie były prawdziwym świętem, dlatego na ich czas zawierano rozejmy i przerywano prace na roli. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym uatrakcyjnił się również wachlarz imprez masowych. Coraz częściej przed szeroką publicznością zaczęły być wystawiane sztuki teatralne, organizowane koncerty i pokazy, obchodzone święta regionalne i państwowe, następował również rozwój dyscyplin sportowych i widowisk im towarzyszących. Stopniowo największe imprezy zaczęły przybierać charakter cykliczny i na stałe wpisywać się w kalendarz wydarzeń regionalnych i światowych.

Niestety, miejsca, które pierwotnie gromadziły dużą liczbę ludzi spotykających się w celu uczczenia wydarzeń, świętowania lub po prostu spędzenia miłych chwil, z biegiem czasu zaczęły być również miejscami różnych, często niezwiązanych z wydarzeniami demonstracji, a w skrajnych przypadkach nawet obiektami ataków skierowanymi przeciwko ich uczestnikom. Osoby prywatne, a także organizacje separatystyczne[2], chcąc wpływać na decyzje i politykę państw coraz częściej dokonywały prób zakłócania imprez masowych. Ich najgroźniejszą formą stały się zamachy terrorystyczne. Jednym z pierwszych odnotowanych był zamach podczas olimpiady w Monachium w 1972 roku, w trakcie którego palestyńscy terroryści zabili wielu członków drużyny izraelskiej. W 1996 roku eksplozja bomby rurowej w Parku Olimpijskim w trakcie letnich igrzysk w Atlancie raniła ponad sto osób. Do niewielkich eksplozji dochodziło również w 2007 roku w pobliżu trasy 16. etapu Tour de France, przebiegającej częściowo przez terytorium Hiszpanii, a także w 2004 roku w Atenach, na kilka miesięcy przed rozpoczęciem letnich igrzysk olimpijskich. W 2008 roku władze Chin ogłosiły, że rozbiły zbrojną grupę islamskich terrorystów planującą ataki na hotele, w których mieli przebywać sportowcy, dziennikarze, a także politycy podczas igrzysk olimpijskich w Pekinie. Również ostatnie lata uwidoczniły dążenia terrorystów do przeprowadzania krwawych zamachów w ramach ważnych wydarzeń kulturalnych i imprez masowych. Były nimi wybuchy bomb podczas maratonu w Bostonie w 2013 roku i ataki bombowe w Wołgogradzie przeprowadzone przez ugrupowania, wzywające do bojkotu zimowych igrzysk olimpijskich w Soczi w 2014 roku. Należy zauważyć, że ta drastyczna demonstracja siły stała się jednym ze skuteczniejszych środków przekazu, który pozwalał ugrupowaniom terrorystycznym na przesłanie ich postulatów w praktyce do wszystkich społeczeństw i rządów na całym świecie.

Wraz z postępem cywilizacyjnym obserwowany zaczął być również rozwój narzędzi, jakimi posługiwali się terroryści. Początkowo była to broń biała, następnie broń palna i materiały wybuchowe, z czasem wysoko zaawansowane technicznie konstrukcje, często zdalnie sterowane. Terroryści zaczęli także sięgać po środki transportu publicznego, w tym różnego rodzaju statki powietrzne. Współcześnie ocenia się, że jednym z najbardziej drastycznych i zarazem spektakularnych sposobów ataku może być użycie konstrukcji lotniczych załogowych lub bezzałogowych jako kierowanych pocisków, których bezpośrednie uderzenie może spowodować olbrzymie zniszczenia i dużą liczbę ofiar na lądzie. Zakłada się także, że w pewnych scenariuszach ataków, statki powietrzne mogą być również wykorzystane jako narzędzie do przewożenia i zrzucania substancji chemicznych lub biologicznych. Na antycypację takich czarnych scenariuszy pozwalają nie tylko tragiczne wydarzenia z 11 września 2001 roku[3], ale również ostatnie, udaremnione próby zamachów terrorystycznych z wykorzystaniem samolotów pasażerskich w 2006 roku[4], jak również samolotów transportowych firm kurierskich UPS i FedEx w 2010 roku[5].

Nie bez znaczenia dla bezpieczeństwa imprez masowych jest również obecny rozwój ruchu lotniczego powodowany obniżeniem cen transportu powietrznego, dużą liczbą ośrodków oferujących szkolenia z zakresu pilotażu oraz niemal nieograniczonym dostępem do zakupu i najmu małogabarytowych statków powietrznych. Z tych względów, zagrożeń powietrznych imprez masowych upatrywać można nie tylko w ramach zamachów terrorystycznych, ale również w następstwie awarii statków powietrznych czy błędów pilotażowych.

Mając powyższe na uwadze organizatorzy dużych, międzynarodowych imprez masowych, planując zapewnienie bezpieczeństwa uczestników, coraz częściej zaczęli uwzględniać wymiar powietrzny. Niestety, wnioski z przeprowadzonych analiz funkcjonowania tych systemów wskazują, że były one często tworzone doraźnie, bez szczegółowego podziału zadań i określenia zakresu odpowiedzialności. Ich organizatorzy i wykonawcy nie posiadali wymaganego przeszkolenia oraz opracowanych procedur użycia systemów obronnych. Wielokrotnie zaangażowany potencjał opierał się wyłącznie na tym, który był wcześniej wykorzystywany w okresie pokoju do obrony granic powietrznych, nie uwzględniając odmienności i skali zagrożeń imprez masowych. Między innymi z tych powodów był on często niewystarczający, a jego ograniczenia przestrzenno-czasowe oraz brak koncepcji rozmieszczenia aktywnych środków walki powodował znaczące luki w osłonie obiektów. Bolączką większości tworzonych systemów bezpieczeństwa powietrznego imprez masowych były i są nadal niejasne uregulowania prawne w zakresie wykorzystania środków bojowych, problemy ze wskazaniem decydentów oraz ich uprawnień. Wciąż widoczny jest również powszechny brak świadomości przestrzegania zasad ograniczonego ruchu lotniczego w pobliżu miejsc organizowania imprez masowych oraz potrzeby zgłaszania różnego rodzaju pokazów, na przykład z użyciem środków pirotechnicznych, które mogą przyczyniać się do zakłóceń, a nawet katastrof w ruchu lotniczym.

Zdiagnozowany obszar zagrożeń powietrznych, braki rozwiązań kompleksowych w przeciwdziałaniu im oraz potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa tak ważnym wydarzeniom, jakimi są imprezy masowe, skłoniły mnie do zajęcia się tą problematyką i zaprezentowania jej treści w niniejszej publikacji. Za główny cel, który postawiłem przed sobą, było znalezienie odpowiedzi na pytanie: Jakie realne rozwiązania organizacyjne i funkcjonalne mogą usprawnić systemy bezpieczeństwa powietrznego imprez masowych w świetle współczesnych zagrożeń powietrznych? Charakter problemu, a w szczególności jego zakres i poziom złożoności uniemożliwiały udzielenie odpowiedzi wprost na powyższe pytanie. Postanowiłem zatem zdekomponować je na następujące problemy – pytania szczegółowe:

• Jaką kategorią wydarzeń są imprezy masowe i dlaczego istnieje potrzeba zapewnienia im bezpieczeństwa w wymiarze powietrznym?
• Jakich form zagrożeń powietrznych możemy spodziewać się w obliczu imprez masowych?
• Jakie dotychczas stosowano rozwiązania bezpieczeństwa powietrznego imprez masowych w świetle doświadczeń światowych?
• Jakie są ograniczenia współczesnych systemów bezpieczeństwa powietrznego i jakie mogą być rozwiązania usprawniające ich funkcjonowanie?

Odpowiedzi na powyższe pytania wypełniły treści niniejszej publikacji, którą ujęto w czterech rozdziałach. W pierwszym z nich zawarto interpretację najważniejszych kategorii pojęciowych, które występują w obrębie problemu głównego. W rozdziale tym opisano także uwarunkowania sytuacyjne, które determinują realizację przedsięwzięć bezpieczeństwa powietrznego. Rozdział drugi przedstawia wyniki badań dotyczące potencjalnych zagrożeń powietrznych, które mogą dotykać masowe imprezy sportowe. Dokonano tu analizy zagrożeń będących następstwem wypadków w ruchu lotniczym, jak
i tych które mogą być następstwem zamachów terrorystycznych z powietrza. Ponadto zidentyfikowano obiekty masowych imprez sportowych, które mogą być najbardziej narażone na ataki terrorystyczne z wykorzystaniem statków powietrznych. Scharakteryzowano także okresy, w których można przewidywać wystąpienie takich zagrożeń. W rozdziale trzecim dokonano przeglądu wybranych rozwiązań światowych w dziedzinie tworzenia systemów bezpieczeństwa powietrznego. Oparto je na studiach materiałów historycznych przedstawiających koncepcje systemów bezpieczeństwa powietrznego organizowanych w trakcie największych międzynarodowych imprez masowych. Zebrano tu doświadczenia między innymi z igrzysk olimpijskich
w: Atenach (2004), Turynie (2006), Pekinie (2010), Londynie (2012), Soczi (2014); Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej w: Austrii i Szwajcarii (2008), Polsce i Ukrainie (2012), a także szczytów państw NATO, obchodów rocznic państwowych i innych wydarzeń o charakterze masowym. W rozdziale czwartym skupiono główny wysiłek na przedstawieniu ograniczeń współczesnych systemów bezpieczeństwa powietrznego w sytuacjach zagrożenia terroryzmem lotniczym. Zaproponowano także rozwiązania organizacyjne, prawno-proceduralne i techniczne, które mogą być wykorzystane w tworzeniu i funkcjonowaniu systemów bezpieczeństwa powietrznego. W zakończeniu przedstawione zostały moje refleksje na temat przeprowadzonych badań, odniosłem się także do stopnia osiągnięcia założonego celu i perspektyw kontynuowania procesu badawczego nad tą tematyką.

Jednocześnie chciałbym zwrócić uwagę, że przedstawione w niniejszej monografii dane, dotyczące sposobów organizowania systemów bezpieczeństwa imprez masowych zostały w całości oparte na materiałach jawnych, niejednokrotnie publikowanych w wysokonakładowych czasopismach, a także zamieszczonych na stronach internetowych, co czyni tę publikację dostępną dla szerokiego grona odbiorców. Ponadto wszelkie komentarze, spostrzeżenia oraz proponowane rozwiązania są poglądami moimi lub wybranych przeze mnie specjalistów i nie reprezentują stanowiska żadnej instytucji zajmującej się poruszaną problematyką.