Antonina Łuszczykiewicz: „Psalmista szowinizmu” – Rudyard Kipling wobec Indii i Indusów

Wiele grzechów, z których niektóre państwa zachodnie wciąż się nie wyspowiadały i za które nie odbyły pokuty, związanych jest z epoką kolonialną. Zważywszy jednak na to, że nie stanowią one kwestii chętnie poruszanych przez polityków, można by pomyśleć, że należą już do zamierzchłej przeszłości i nie rzutują lub nie powinny rzutować na obecną sytuację geopolityczną – w obliczu współczesnych konfliktów, w tym ogólnoświatowego zagrożenia terroryzmem, nikt przecież nie uznałby potępienia Hiszpanów za południowoamerykańską konkwistę czy Belgów za podbój Kongo za posunięcia warte uwagi albo godne poważnego potraktowania. Kolonializm pozostaje zatem, dla większości z nas, tematem nieaktualnym, którego miejsce znajduje się na kartach szkolnych podręczników do historii. Zaakceptowanie takiej sytuacji stanowiłoby jednak poważny błąd – paradoksalnie bowiem, wiele współczesnych konfliktów ma swoje korzenie właśnie w epoce kolonialnej. Ich przyczyn można by wymienić przynajmniej kilka: narzucenie układu granic przez państwa kolonizujące lub wytyczenie ich w procesie dekolonizacyjnym bez jakiegokolwiek rozeznania w terenie na zasadzie kreślenia „pod linijkę”; zniszczenie dotychczasowych struktur państwowych, etnicznych czy społecznych; wreszcie – eksploatację gospodarczą, w wyniku której poprawiły się warunku życia głównie w metropolii, nie zaś w samej kolonii. Przykładów konfliktów mających tego typu podłoże można w dwudziesto- i dwudziestopierwszowiecznej Afryce i Azji wskazać naprawdę wiele. Grzechy epoki kolonialnej rzucają długie cienie.

Ale dziedzictwem kolonializmu jest nie tylko obecna sytuacja geopolityczna czy ekonomiczna różnych regionów świata – jest nim także wizerunek wielu grup etnicznych czy religijnych, które w swojej historii doświadczyły procesu kolonizacji. Innymi słowy, posługując się stereotypowym obrazem przedstawicieli danych krajów, często sięgamy właśnie do obrazu stworzonego lub utrwalonego w epoce kolonialnej. Na szczególną uwagę zasługuje w tej kwestii przełom XIX i XX wieku, kiedy na skutek zintensyfikowania kontaktów międzykulturowych na linii Wschód-Zachód rozpowszechniło się wiele niepochlebnych opinii na temat poszczególnych grup narodowych, etnicznych czy religijnych, za co odpowiedzialne były w głównej mierze te państwa, które politykę kolonialną prowadziły. Wśród nich jednym z najważniejszych, o ile nie najważniejszym, była bez wątpienia Wielka Brytania i zbudowane przez nią Imperium Brytyjskie. Polityka mocarstwa, którego terytorium obejmowało około jedną czwartą powierzchni globu, gdzie, jak mawiano, nigdy nie zachodziło słońce, odgrywała w ówczesnym świecie decydującą rolę; jego ideologia, oparta na absolutnym przekonaniu o własnej wyższości i predestynacji do przewodzenia całemu światu, zadecydowała o utrwaleniu określonego wizerunku społeczeństw skolonizowanych na kolejne dziesięciolecia, nie tylko w samym Zjednoczonym Królestwie, lecz w całym zachodnim świecie, pozostającym wszak w mniejszym lub większym stopniu pod wpływem brytyjskiej polityki i kultury. O powstałych wówczas uprzedzeniach i stereotypach możemy się przekonać z lektury dzieł żyjących w tamtych czasach pisarzy. Jednym z nich, bodaj najwybitniejszym, a na pewno jednym z najpopularniejszych, był Rudyard Kipling.

Wobec pisarza takiego jak Rudyard Kipling nie można pozostać obojętnym. W Polsce jest on, niesłusznie, nieco zapomniany, a polscy czytelnicy kojarzą z jego nazwiskiem w zasadzie tylko Księgę dżungli i postać sympatycznego Mowgliego. W Wielkiej Brytanii pisarz ten uważany jest natomiast za jednego z najwybitniejszych twórców wszech czasów, mimo iż jego twórczość budzi skrajne emocje – ci sami, którzy zachwycają się literackim kunsztem Kiplinga, nie kryją oburzenia z powodu zawartej w jego dziełach ideologii, w tym utrwalonego w nich wizerunku Indii, kraju, z którym był szczególnie związany.

Celem niniejszej pracy jest rekonstrukcja uwiecznionego w twórczości Rudyarda Kiplinga obrazu Indii i Indusów oraz sprawdzenie, do jakiego stopnia jest on odzwierciedleniem kulturowych stereotypów i uprzedzeń rozpowszechnionych w epoce wiktoriańskiej. Pod względem metodologicznym, monografia jest wynikiem badań historycznoliterackich, zakładających istnienie zależności między wydarzeniami lub procesami historycznymi a reagującym i odpowiadającym na nie światem literackim. U podstaw analizy legło założenie, że pisarskiej twórczości nie można odrywać od kontekstu historycznego, czyli, w tym przypadku, od funkcjonującego na przełomie XIX i XX wieku dyskursu kolonialnego, który ukazywał ekspansję tak polityczną, jak i kulturową Imperium jako zjawisko naturalne i pożądane.

Chociaż twórczość Kiplinga doskonale wpisywała się w ideologię i nastrój końca XIX wieku, to pisarze i artyści kolejnych dziesięcioleci traktowali ją z dużą ostrożnością lub nawet otwarcie potępiali. Kluczem do niniejszej pracy będzie właśnie jeden ze sztandarowych przykładów krytyki jego pisarstwa, jakim jest esej George’a Orwella. W pierwszym rozdziale, esej ten zostanie przebadany pod względem wysuniętych przez Orwella oskarżeń, a zarzuty o rasizm czy imperializm, jakie znajdziemy w Orwellowskim tekście, staną się wyznacznikami późniejszej analizy dzieł Kiplinga. Główną kwestią – i jednocześnie podstawowym problemem niniejszej pracy – będzie odpowiedź na pytanie, czy Orwell miał słuszność nazywając Kiplinga rasistą i „prefaszystą”, i do jakiego stopnia jego bezprecedensowo brutalna krytyka znajduje swoje uzasadnienie? Posłuży temu wyszczególnienie w dziełach Kiplinga przykładów stereotypów i uprzedzeń wobec Indusów oraz zrekonstruowanie literackiego wizerunku Indii. Dopiero wówczas możliwe będzie rozstrzygnięcie, czy Kiplingowi można postawić tak poważne zarzuty.

Drugi rozdział poświęcony jest życiu samego Kiplinga – dzieciństwu w Indiach, początkom pisarskiej kariery, aż po okres światowej sławy. Poruszone wątki biograficzne zostały przeanalizowane pod względem relacji Kiplinga z ojczystą Wielką Brytanią i tego, w jaki sposób osobiste doświadczenia mogły wpłynąć na jego poglądy dotyczące Indii, Indusów i kolonizacji jako takiej.

Trzeci rozdział stanowi analizę wszelkich czynników, które kształtowały Kiplinga i jemu współczesnych – do czynników tych zalicza się nie tylko środowisko mieszkających w Indiach Brytyjczyków, lecz także różnorodne przemiany społeczne i polityczne epoki kolonialnej. Celem tego rozdziału jest zatem przebadanie elementów szeroko rozumianych dziewiętnastowiecznych relacji brytyjsko-indyjskich oraz funkcjonujących w owym czasie stereotypów.

Czwarty rozdział to najważniejsza część pracy, jest to bowiem analiza wybranych dzieł Kiplinga pod kątem zawartych w nich stereotypów i uprzedzeń wobec Indusów. Część ta ściśle koresponduje z rozdziałem piątym, w którym zrekonstruowany obraz literackich mieszkańców Indii odniesiono do powszechnego w XIX wieku obrazu indyjskiego społeczeństwa. Twórczość Kiplinga i uwieczniony w niej wizerunek Indusów zostaje ponadto porównany z obrazem utrwalonym w innych dziełach epoki wiktoriańskiej, którą reprezentuje dwóch Kiplingowi współczesnych i bardzo ważnych dla tego okresu pisarzy – Arthur Conan Doyle i Robert Louis Stevenson. Analizę uzupełnia porównanie literackich Indusów z ogólnym, funkcjonującym w owym czasie wizerunkiem Azjaty. Na koniec, autorka rozważa kwestię zasadności krytyki Orwella oraz pytanie, czy Kiplingowi, ukształtowanemu wszak przez realia kolonialnych Indii, można wybaczyć jego poglądy lub przynajmniej w jakimś stopniu je usprawiedliwić.

Podsumowując, celem niniejszej pracy jest odnalezienie rozpowszechnionych w XIX wieku stereotypów i uprzedzeń wobec Indusów w wybranych, najlepiej oddających stosunek Kiplinga wobec Indii dziełach. Kluczem do opracowania jest esej George’a Orwella oraz kwestia, czy oskarżenia wysunięte wobec Kiplinga znajdują swoje uzasadnienie. Krytyka Orwella stanowi zatem swoisty punkt wyjścia, jako że wskazuje problem badawczy i wyznacza kierunek analizy; niemniej, jest także ostatnim ogniwem pracy, gdyż dopiero po przeanalizowaniu twórczości Kiplinga możliwe będzie udzielenie odpowiedzi na podstawowe jej pytania.

Chociaż poruszone tu zagadnienia dotyczą dawno minionej epoki, to skutki podbojów kolonialnych obserwujemy także obecnie, nie wspominając już o, w swojej istocie niewiele się od nich różniącym, neokolonializmie. Nie zapominajmy też, że wyobrażenia żyjących na przełomie XIX i XX wieku Europejczyków – w tym także Polaków – o subkontynencie indyjskim kształtowane były w dużym stopniu właśnie przez chętnie czytane dzieła Kiplinga. Niniejsza praca może zatem nie tylko przybliżyć relacje międzykulturowych na przełomie wieków, lecz także pomóc w zrozumieniu charakteru obecnych stereotypów na temat Indii i Indusów oraz ich genezy.

W niniejszej pracy autorka koncentruje się głównie na twórczości prozatorskiej Kiplinga, która stanowi doskonały materiał do badań nad światopoglądem pisarza i zawartą w jego dziełach ideologią. Przebogaty dorobek poetycki, jaki po sobie pozostawił, bez wątpienia zasługiwałby na osobną, dokładną analizę, w związku z czym w dysertacji znalazły się odniesienia tylko do najważniejszych jego wierszy. Jako że praca przeznaczona jest dla czytelnika polskiego, autorka korzysta podczas cytowania z przekładów lub dokonuje własnego tłumaczenia, odwołując się do wersji oryginalnej tylko tam, gdzie dana kwestia wymaga dopowiedzenia lub wyjaśnienia.