M. Modrak: Obraz kobiecej starości w literaturze i sztuce

Wstęp

Według definicji znajdującej się w Leksykonie gerontologii starość to nieunikniony efekt procesu starzenia się, w którym kolejno następujące zmiany biologiczne, psychiczne i społeczne zaczynają oddziaływać względem siebie synergetycznie, prowadząc do naruszenia równowagi biologicznej i psychicznej bez możliwości przeciwdziałania temu, czyli jest to końcowy okres starzenia się. Starość jako okres życia następujący po wieku dojrzałym, jest pojęciem statycznym; natomiast starzenie się, jako proces, zjawiskiem dynamicznym[1]. Kobieta, której wartość przez stulecia wyznaczały jedynie przymioty ciała oraz zdolność do reprodukcji, a tym samym przedłużania gatunku, z wiekiem swą stratę odczuwa dotkliwiej niż mężczyźni. Proces ten uwidacznia się na wszystkich trzech ściśle powiązanych ze sobą płaszczyznach.

Przez stulecia stosunek społeczeństwa do ludzi starych, zwłaszcza kobiet cechował się znaczną ostrożnością, jeżeli nie dyskryminacją. Po upadku funkcjonującej w kilku starożytnych cywilizacjach gerontokracji (np. rada starszych geruzja w Sparcie) nastał dla seniorów czas nieprzychylny. Szacunek dla doświadczonych życiem mędrców stopniał, ustępując miejsca pogardzie dla starczych słabości. Nawet w cywilizowanej Europie tolerowani dopóty dopóki wykazywali pewną przydatność. Paul Chapuy w nawiązaniu do dyskryminacji późnej dorosłości u ludów prymitywnych stwierdził, że uległy zmianie formy, natomiast sama koncepcja bezużyteczności człowieka starego utrzymuje się w cywilizacji zachodniej[2].

Doskonale stosunek dawnych ludów do starców postrzeganych jako mędrców oraz depozytariuszy kultury i tradycji ukazuje Konfucjusz. W domu rodzinnym młody człowiek winien z nabożnością odnosić się do swych rodziców. Poza domem rodzinnym winien szanować starszych[3]. Chiński filozof głosił kult przodków i w sposób wyrazisty, acz prosty, powtarzał nakaz szacunku względem starszych zawarty w Biblii. W jednym z dialogów myśliciel krótko podsumowuje cykl rozwoju mentalności moralnej w człowieczej egzystencji, starość ukazując jako okres pełni i zrozumienia: Gdy miałem lat piętnaście, skupiłem swe wysiłki na nauce. Gdy osiągnąłem lat trzydzieści, ustaliły się me zasady, zaś w wieku lat czterdziestu nie znałem już wahań. W wieku lat pięćdziesięciu pojąłem wolę Niebios. Gdy osiągnąłem wiek lat sześćdziesięciu, rozumiałem wszystko, co się kryło za tym, co mówiono mi. Dopiero gdy dożyłem lat siedemdziesięciu, mogłem iść za pragnieniami mego serca nie przekraczając przy tym żadnej z reguł[4].

Wiek społeczny stanowi specyficzną kategorię, łączoną ze społecznymi oczekiwaniami co do stosownego i pożądanego sposobu zachowania. Według przekazów o starzeniu się przed biblijnym potopem i w krajach dalekiej północy odległe historycznie cywilizacje nosić miały ludzi prawych, a przez to dożywających sędziwego wieku. Współczesne społeczeństwa Zachodu starość odbierają jako czas przymusowego odpoczynku, a od seniorów oczekują powagi i stateczności[5]. Warto wspomnieć w tym miejscu teorię wyłączenia, według której wykluczenie seniorów z życia społecznego prowadzi do ograniczenia ich interakcji z otoczeniem, ale w pewnym sensie dokonuje się za obopólną zgodą. Ludzie odsuwają się od osoby starej w takim samym stopniu, w jakim ona oddala się od nich[6]. Człowiek stary traci poczucie sprawstwa, jest uległy i często nie potrafi dokonać obiektywnej oceny swego życia, zatracając realne poczucie własnej wartości. Prowadzi to do deprecjacji własnej osoby i poczucia bezsensu trwania. Dla kobiet uczucie osamotnienia stanowi szczególnie przykrą konsekwencję biegu czasu i niesionych przezeń zmian.

Kobieta pięćdzie­sięcioletnia jest zazwyczaj w pełni sił, bogata w doświadczenie, ale bez znaczących osiągnięć, które są udziałem mężczyzn w tym wieku. Kobieta wycofuje się lub zostaje wycofana z wielu aktywności. Cóż począć może istota, którą nauczono wyłącznie poświęcenia, kiedy starość nie żąda już ofiar? Dzieci odchodzą, mąż odsuwa się, w swój latami skrzętnie budowany świat. Nikomu niepotrzebna stara kobieta snuje bezpłodne plany na długie lata, które jej pozostały.

Zdrowie psychiczne i szczęście człowieka w dużej mierze zależą od ilości popełnionych przez niego błędów. Kwintesencją starości jest właśnie zestawianie sukcesów i porażek podczas dokonywania bilansu życiowego. Dla kobiet historyczne naleciałości zaprzeczające równości płci stanowią swoiste piętno. Kobieta, która całe życie miała być piękna, opiekuńcza, zaradna i ofiarna z wiekiem traci coraz więcej. Bogactwo doświadczenia stanowi pewien atut, ale nie tak znaczący jak poniesione straty. Mądrość starej kobiety, gorzka czy pogodnie obojętna, pozostaje wciąż jeszcze zupełnie negatywna; jest negacją, oskarżeniem, odmo­wą — jest bezpłodna. Zarówno na terenie myśli jak czynu, najwyższą formą wolności, jaką może, osiągnąć kobieta – pasożyt, jest stoickie wyzwanie lub sceptyczna ironia[7].

Niniejsza praca ma zasygnalizować przebieg i charakter zmian, dokonujących się od czasów starożytnych po współczesne w odbiorze i wizerunku kobiety starej. Ukazanie sytuacji sędziwych kobiet w różnych okresach historycznych i kulturach jest przyczynkiem do właściwej części pracy popartej analizą i interpretacją dzieł z zakresu literatury i sztuki. W pracy posłużono się metodą analizy źródeł.

Dla historyka źródłem jest każdy przedmiot wytworzony przez człowieka[8], przy czym podział źródeł dokonuje się ze względu na cechy, które wyróżniono w przedmiotach zgodnie z generowanymi przez badacza potrzebami poznawczymi[9].

Wszelkie zakodowane informacje wywodzą się z czterech obszarów źródła historycznego:

— jego fizykalności (materialności, przedmiotowości, „cielesności”),

— z zapisu przy użyciu pisma,

— z obrazu,

— z dźwięku (przy czym warto dodać, że dane, utrwalone za pomocą pisma, obrazu lub dźwięku, mogą współwystępować ze sobą w różnych kombinacjach)[10].

Źródła historyczne podzielono kierując się powyższą logiką na osiem zasadniczych grup:

1) materialne,

2) materialne z danymi utrwalonymi za pomocą pisma,

3) mate­rialne z danymi utrwalonymi za pomocą obrazu,

4) materialne z danymi utrwalonymi za pomocą dźwięku,

5) materialne z danymi utrwalonymi za pomocą pis­ma i obrazu,

6) materialne z danymi utrwalonymi za pomocą pisma i dźwięku,

7) materialne z danymi utrwalonymi za pomocą obrazu i dźwięku,

8) mate­rialne z danymi utrwalonymi za pomocą pisma, obrazu i dźwięku[11].

Źródła ikonograficzne a precyzyjniej przekazy ikonograficzne o charakterze intencjonalnym (fragment istniejącego źródła historycznego) lub konceptowym (historiograficzna rekonstrukcja) dzielą się na cztery podgrupy:

1)    pozostałości materialne z danymi utrwalonymi tylko za pomocą obrazu;

2)    pozostałości materialne z danymi utrwalonymi za pomocą pisma i obrazu;

3)    pozostałości materialne z danymi utrwalonymi za pomocą obrazu i dźwięku;

4)    pozostałości materialne z danymi utrwalonymi za pomocą pisma, obrazu
i dźwięku[12].

S. Herbst określił kierunki badań historyczno – ikonograficznych wyróżniając powtarzalne tematy tj.:

1) „ikonografie szczegółów”,

2) „portret” (z rzeźbą nagrobną, przedmiotami sfragistycznymi i numizmatycznymi),

3) „ikonografię krajobrazu” (perspektywiczne i panoramicz­ne widoki pejzażowe, batalistyczne i miejskie),

4) „wyobrażenia wypadków historycznych”[13]

Zbliżonej klasyfikacji dokonał Z. Piech wskazując sześć tematycznych grup dotyczących:

1)        określonych zdarzeń historycznych,

2)        postaci historycznych,

3)        czynności przez nie wykonywanych,

4)        miejsc historycz­nych,

5)        obiektów historycznych

6)        przedmiotów odnoszących się do konkretnych wycin­ków procesu historycznego (dodatkowo wskazano też konieczność rozbicia przedstawień obrazowych o charakterze świeckim i religijnym)[14].

Zabytki połączone wspólną ideą powstania, wpływu społecznego czy programu merytorycznego K. M. Kowalski podzielił na źródła ikonogra­ficzne:

1) ideowe, adresowane do współczesnych (środki propagandy politycznej, składniki wystroju obiektów sakralnych);

2) komercyjne (pomniki panujących; zabytki sepulkralne; portrety szlacheckie i mieszczańskie do wnętrz świeckich; wota religijne; cechowe i brackie pamiątki; iluminowane rękopisy; ryty nakościelne);

3) z funkcją znaku prawnego;

4) estetyczne adresowane do współ­czesnych – dekoracje przedmiotów użytkowych (obrazy na mobilnych i nieruchomych elementach wnętrz; dekoracje przedmiotów do spożywania posiłków; zdobienia broni paradnej i bitewnej; przedmioty do wyrobu i dekoracji artykułów spożywczych);

5) dydaktyczne i dokumentacyjne adresowane do współczesnych i potomnych (dokumentujące krajobraz naturalny i kulturowy; kartograficzne i dotyczące praktyki militarnej; dokumentujące obserwacje naukowe);

6) użytkowe w praktyce artystycznej adresowane do współczesnych (plany architektoniczne; wzory w praktyce artystycznej);

7) nieadresowane o funkcjach użytkowych[15].

W pracy wykorzystano źródła materialne zarówno z danymi utrwalonymi za pomocą pisma jak i obrazu. Prócz tekstów kultury i źródeł ikonograficznych wykorzystano również materiały epigraficzne na podstawie epitafiów nagrobnych poświęconych obywatelom rzymskim.

Praca pod tytułem Obraz kobiecej starości w literaturze i sztuce stanowi próbę przybliżenia i zobrazowania sytuacji kobiety starej na podstawie przekazów kulturowych, jak również refleksji nad przeżywaniem i dojrzewaniem kobiet do własnej starości. Autorskie badania wybranych źródeł pozwoliły na cząstkowe nakreślenie kierunku zmian społecznego postrzegana starości w wymiarze płci i tendencji w kształtowaniu wizerunku kobiety starej dawniej i współcześnie.

Praca złożona jest z pięciu rozdziałów.

W rozdziale pierwszym Rozumienie kobiecości wydzielono cztery podrozdziały dotyczące zagadnienia w odniesieniu do filologii i terminologii, filozofii, biologii i psychologii. Wielodziedzinowa analiza kategorii kobiecości ma na celu wprowadzenie do tematu głównego i zapoznanie z podstawowymi pojęciami.

Drugi rozdział zawiera opis Przemian sytuacji kobiet na przestrzeni dziejów od czasów antycznych po współczesność. Przedstawiono tu historyczne ujęcie odbierania kobiet starych przez ludzi różnych epok, ich społecznego znaczenia i przypisywanych im zadań, ale również celebrację rytuału przejścia etapu wiek dojrzały – starość.

Trzeci rozdział Kobieta Stara w literaturze i sztuce składa się z pięciu podrozdziałów podzielonych chronologicznie. Pierwszy dotyczy starości w kontekście społecznego funkcjonowania kobiet w starożytności, drugi – średniowieczu, trzeci – epoce nowożytnej, pozostałe w XIX i XX wieku. Wykorzystano tu przekazy piśmiennicze, zarówno poezję jak i prozę oraz wytwory szeroko pojętej sztuki przede wszystkim malarstwa.

Czwarty rozdział traktuje o Kobiecej starości wielu kultur i religii i podzielony został na trzy podrozdziały dotyczące cywilizacyjnego w tym wyznaniowego aspektu egzystencji kobiety starej na kontynentach azjatyckim, afrykańskim i w Ameryce Południowej.

Ostatni rozdział przedstawia Oblicza starej kobiety wskazując na trzy wybrane typy a zarazem schematy kobiet: Czarownicę, Staruszkę (nie) nasyconą i Babcię. W ramach tych podrozdziałów rozpatruje się kulturowy (często stereotypowy) obraz postaw społecznych wobec starości kobiet.

Praca oparta jest na analizach źródeł, spostrzeżeniach własnych oraz opracowaniach naukowych, to jest literaturze przedmiotu z zakresu psychologii, gerontologii, socjologii, innych nauk humanistycznych oraz nauk medycznych. Szczególnie przydatne okazały się opracowania takie jak: dwutomowa Historia starości G. Minois i J. P. Bois, Gorsza płeć M. Boguckiej, Historia brzydoty U. Eco, wydawnictwo albumowe Rembrandt i krąg jego tradycji oraz seria wydawnicza Życie codzienne… Pierwsze dwie z wymienionych publikacji zawierają historyczny przegląd faktów i dokumentów dotyczących osób starych i stosunku do nich od antyku po czasy nowożytne nobilitujące starość wynalazkiem emerytur. Gorsza płeć stanowi studium analiz sytuacji kobiet na przestrzeni dziejów. W woluminach U. Eco i albumie o twórczości Rembrandta pojawia się mnóstwo cennych dla pracy przykładów malowideł kobiet starych, natomiast seria wydawnicza Życie codzienne określa szczegółowe aspekty funkcjonowania ludów z różnych epok i kontynentów, po wielokroć uwzględniając specyfikę i zasady egzystencji kobiet na tle całych społeczeństw. Pełny wykaz źródeł znajduje się w bibliografii.

Abstract

The study entitled ”Female Old Age Seen Through Literature and Art” constitutes an attempt to approach and depict the situation of an old woman on the basis of cultural record, as well as reflect on women’s growing up to their old age and experiencing it. The author’s research on the chosen sources allowed partially to lay down the direction of the change in social perception of the old age in reference to sex and draw the tendencies in shaping the image of an old woman in the past and present.

The paper comprises five chapters. Chapter one Understanding Womanhood is divided into for subsections referring to the issue in the context of philology and terminology, philosophy, biology and psychology.  Interdisciplinary analysis of the womanhood as category aims at introducing the main subject and the basic terms.

Chapter two describes the Changes of the Situation  of Women  throughout the ages from ancient to modern times. It depicts the historical approach to elderly women in different ages, their social importance, assigned tasks, and also the celebration of the transformation  from adulthood into old age.

Chapter Three Old Woman in Literature and Art is composed of five sub-chapters divided chronologically. The first one refers to old age in the social context of women’s life in ancient times, the second one  – in middle ages, the third  –  in modern times, and the remaining ones deal with the 19th and 20th centuries. It refers to written sources, both poetry and prose, as well as widely understood art, first of all painting.

Chapter four which concerns Female Old Age in Many Cultures and Religions has been divided into three sub-chapters dealing with the civilization, including religious aspect of an old woman’s existence on the Asian, African and South American continents.

The last chapter depicts The Picture of an Old Woman pointing out some chosen patterns, which form female types. The sub-chapters investigate cultural, and often stereotypical, picture of social approaches towards women’s old age.

The work is based on the analysis of sources, the author’s individual observation, as well as research in the scientific literature concerning psychology, gerontology, sociology, and other humanities or medical studies.