Rozmawiamy z dr Joanną Plak-Warecką, naukowcem, badaczką, specjalistką polityki senioralnej i kwestii społecznych, autorką książek i wielu artykułów o systemach emerytalnych i innych zagadnieniach społecznych i ekonomicznych, ekspertką merytoryczną w projektach współfinansowanych ze środków unijnych. Obecnie jest zatrudniona w Instytucie Badań Edukacyjnych na stanowisku eksperta merytorycznego. Prywatnie wielbicielka jazdy MTB, filmów grozy oraz psów rasy labrador.

• Kiedy osiąga się pewien wiek, siłą rzeczy sporządza się bilans życia. Kto go nie robi?… Tylko osoby bezrefleksyjne albo takie, które boją się konfrontacji z własnym życiem, z samym sobą. Większość seniorów stawia sobie różne pytania, analizuje swoje decyzje, przebieg życia. Czy gdybym postąpił/-a inaczej, jak wpłynęłoby to moje życie? Czy takie podejście, analiza własnego życia, jest właściwe, pozytywne?

Bilans życia, czyli dokonanie jego podsumowania na określonym etapie, poprzez samoocenę i analizę przeszłości, jest naturalnym procesem wpisanym w cykl życia człowieka. Do jego dokonania skłania osiągnięcie późnej dojrzałości. Może być on poprzedzony wystąpieniem sytuacji kryzysowej w życiu seniora. Bilans życia to rozliczenia się z samym sobą, ze swoich porażek i sukcesów; próba szczerej odpowiedzi na pytanie czy dotychczasowe życie przeżyło się w satysfakcjonujący sposób, zgodnie z wyznawanymi wartościami, a jeśli nie, to co poszło nie tak i dlaczego tak się stało. Analiza własnego życia jest jak najbardziej wskazana. Powinna być jednak przeprowadzona rzetelnie, z uwzględnieniem zarówno sukcesów, jak i porażek. W zależności od wyciągniętych wniosków, senior może uznać, że dotychczasowe życie go zadowala, bo zrealizował założone cele i czuje się spełniony lub wręcz przeciwnie – jego życie poszło w zupełnie innym kierunku niż zamierzał i jest nim rozczarowany. W tym drugim przypadku może przyjąć postawę bierną i pogodzić się z losem, zaakceptować rzeczywistość taką, jaka jest lub zacząć działać i dokonać zmian w swoim życiu, tak by dalsza jego część przebiegała w sposób satysfakcjonujący.

• A co wtedy, kiedy taki bilans życia wypada negatywnie, skłania do mało optymistycznych refleksji i blokuje działanie? Poczucie przegrania własnego życia jest zapewne bardzo przytłaczające dla seniorów.

Seniorzy często oceniają swoje życie jako rozczarowujące, a okres pandemii przyczynił się do zwiększenia odsetka osób niezadowolonych i rozczarowanych egzystencją. Okazuje się, że już na wcześniejszych etapach życia można wstępnie określić, czy bilans w wieku senioralnym będzie pozytywny czy negatywny. Służy do tego Kwestionariusz Orientacji Życiowej[1], który pomaga w określeniu poczucia zrozumiałości, zaradności i sensowności życia. Test składa się z 29 pytań, odpowiedzi są udzielane na 7 stopniowej skali i badają natężenie odczuć (gdzie 1 oznacza najmniej intensywne odczucia, zaś 7- najbardziej intensywne). Wynik poniżej 80 punktów sugeruje, że zarówno świat zewnętrzny, jak i wewnętrzny (własne emocje, potrzeby) są dla danej osoby niezrozumiałe, chaotyczne, nieprzewidywalne; ma ona tendencje do czarnowidztwa i nie posiada mocy sprawczej. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że bilans życia u osób, które osiągnęły taki wynik będzie negatywny. Pytania w teście brzmią następująco:

1. Gdy rozmawiasz z ludźmi, czy masz poczucie, że nie rozumieją Cię? (1 -nigdy nie mam takiego poczucia, 7- zawsze mam takie poczucie).
2. W przeszłości, kiedy musiałeś zrobić coś, co zależało od współpracy z innymi ludźmi, czy miałeś poczucie, że to: (1- na pewno nie będzie zrobione, 7- na pewno zostanie zrobione).
3. Pomyśl o ludziach, z którymi kontaktujesz się na co dzień, przy czym nie chodzi tu o Twoich najbliższych. Jak dobrze znasz większość z nich? (1- czujesz, że to obcy ludzie 7- znasz ich bardzo dobrze).
4. Czy masz poczucie, że tak naprawdę nie obchodzi Cię to, co dzieje się wokół Ciebie? (1-bardzo rzadko lub nigdy, 7-bardzo często).
5. Czy zdarzało się w przeszłości, że byłeś zaskoczony zachowaniem ludzi, których – jak sądziłeś – dobrze znasz? (1- nigdy tak się nie zdarzyło, 7- zawsze tak było).
6. Czy zdarzyło się, że zawiedli Cię ludzie, na których liczyłeś? (1- nigdy się tak nie zdarzyło, 7- zawsze tak było).
7. Życie jest: (1-bardzo ciekawe, 7-jednostajne).
8. Do tej pory w Twoim życiu: (1- nie było żadnych wyraźnych celów czy dążeń, 7- były bardzo wyraźne cele czy dążenia).
9. Czy masz poczucie, że jesteś traktowany niesprawiedliwie? (1-bardzo często, 7-bardzo rzadko lub nigdy).
10. W ciągu ostatnich dziesięciu lat Twoje życie było: (1- pełne zmian i nie wiedziałeś, co się za chwilę przydarzy, 7- całkowicie uporządkowane i jasne).
11. Większość tego, co będziesz robił w przyszłości będzie prawdopodobnie: (1- niezwykle fascynująca, 7- śmiertelnie nudna).
12. Czy miewasz wrażenie, że jesteś w nieznanej Ci sytuacji i nie wiesz, co robić? (1- bardzo często, 7-bardzo rzadko lub nigdy).
13. Co najlepiej opisuje Twój sposób patrzenia na życie? (1- zawsze można znaleźć wyjście z przykrych sytuacji życiowych, 7- nie ma wyjścia z przykrych sytuacji życiowych).
14. Kiedy myślisz o swoim życiu, bardzo często: (1- czujesz, jak dobrze jest żyć, 7- zadajesz sobie pytanie, po co w ogóle żyjesz).
15. Kiedy stajesz przed trudnym problemem, wybór rozwiązania jest: (1- zawsze zagmatwany i trudno go dokonać, 7-zawsze zupełnie jasny).
16. Wykonywanie codziennych zajęć jest dla Ciebie źródłem: (1- dużej przyjemności i zadowolenia, 7- przykrości i nudy).
17. Twoje życie w przyszłości będzie prawdopodobnie: (1- pełne zmian i nie będziesz wiedziała, co się za chwilę wydarzy, 7- całkowicie uporządkowane i jasne).
18. Kiedy coś nieprzyjemnego zdarzało się w przeszłości, byłeś skłonny: (1- gryźć się tym i zamartwiać, 7- mówić sobie: “w porządku, muszę jakoś z tym żyć” i dalej robić swoje).
19. Czy miewasz mieszane uczucia i myśli? (1- bardzo często, 7- bardzo rzadko lub nigdy).
20. Kiedy robisz coś, co wprawia Cię w dobry nastrój: (1- z pewnością pozostaniesz w dobrym nastroju, 7- z pewnością zdarzy się coś, co zepsuje Ci dobry nastrój).
21. Czy zdarza się, że masz w sobie uczucia, których wolałbyś nie mieć? (1-bardzo często, 7- bardzo rzadko lub nigdy).
22. Przewidujesz, że Twoje życie osobiste będzie w przyszłości: (1- zupełnie bez sensu czy celu, 7- w pełni sensowne i celowe).
23. Czy myślisz, że w przyszłości zawszebędą ludzie, na których będziesz mógł liczyć? (1- jesteś pewny, że będą, 7- wątpisz, czy będą).
24. Czy miewasz wrażenie, że nie wiesz, co dokładnie się wydarzy? (1-bardzo często, 7- bardzo rzadko lub nigdy).
25. Ludzie, nawet o silnym charakterze – czasami czują się przegrani w pewnych sytuacjach. Jak często czułeś się tak w przeszłości? (1- nigdy, 7- bardzo często).
26. Kiedy coś się zdarzyło, czy zwykle stwierdzałeś, że: (1- przeceniłeś znaczenie tego wydarzenia lub go nie doceniłeś, 7- widziałeś sprawy we właściwych proporcjach).
27. Kiedy myślisz o trudnościach, które możesz napotkać w ważnych dziedzinach swego życia, czy masz poczucie, że: (1- zawsze uda Ci się pokonać te trudności, 7- nie uda Ci się pokonać tych trudności).
28. Jak często masz wrażenie, że to, co robisz na co dzień, jest niezbyt sensowne? (1- bardzo często, 7- bardzo rzadko lub nigdy).
29. Jak często doznajesz uczuć, nad którymi nie wiesz, czy potrafisz zapanować? (1- bardzo często, 7- bardzo rzadko lub nigdy).

Tak jak wspomniałam wcześniej, osoby, których bilans życia wypadł negatywnie, mogą przyjąć postawę bierną i nie robić nic, by spróbować polepszyć jego jakość lub postawę aktywną – działać i w zależności od tego, jaki obszar życia jest ich największą porażką, podjąć działania, które zmienią ten stan rzeczy, np. zacząć realizować swoje pasje i marzenia, odnowić zerwane relacje lub wręcz przeciwnie odciąć się od pewnych osób.

• W młodości ma się poczucie, że wszystko jeszcze przed nami, że wszystko jest możliwe, złudna nadzieja, że nasz los jest w naszych rękach i wszystko zależy od nas. Przekonanie, że nasze decyzje będą dobre, korzystne dla nas, słuszne. A samo życie potem weryfikuje te wizje. W wieku senioralnym przytłacza przekonanie, że niczego już nie możemy zmienić, co się stało – to się nie odstanie. Było, minęło, nie wróci. To może lepiej nie podejmować takich refleksji?

Młodość rządzi się swoimi prawami. Jest to okres zdobywania doświadczeń, eksperymentowania i marzeń. Człowiek ma poczucie, że może wszystko, że całe życie przed nim. Nie boi się ryzykować. Tak jak słusznie Pani zauważyła, życie weryfikuje te plany i zderza piękne marzenia z brutalną rzeczywistością. W wieku senioralnym nie możemy zmienić tego co się już wydarzyło, jednak możemy zweryfikować swoje nastawienie do rzeczywistości i określić nowe cele; wykreować nowe marzenia, realne do osiągnięcia na danym etapie życia. W wyniku oddania się refleksjom na temat przeszłości, możemy spojrzeć na pewne kwestie z innej, bardziej dojrzałej perspektywy. I odpowiedzieć sobie na pytanie, czy to że nie udało się osiągnąć celu postawionego w wieku 40 lat oznacza, że nie mogę go zrealizować obecnie? A może już nie chcę? Może na skutek różnych decyzji życiowych stał się on mniej istotny? Może dostałem od życia coś lepszego? Refleksje są istotne, bo pozwalają nam uświadomić sobie, że coś się skończyło, ale w to miejsce pojawiło się/lub ma szansę się pojawić coś innego, być może lepszego dla mnie. Człowiek, który nie ma refleksji, nie żyje pełnią życia, a jedynie wegetuje z dnia na dzień.

• Pozytywne nastawienie do siebie, do swojego życia i własnych życiowych decyzji, nawet tych nienajlepszych, stanowi klucz dla samoakceptacji i w konsekwencji – szczęścia czy zadowolenia z siebie i własnego losu. Brakuje chyba tego seniorom?…

Polscy seniorzy ogólnie nie są zbyt zadowoleni z życia. Mają do tego powody – niskie emerytury, wysokie ceny, utrudniona dostępność do służby zdrowia, długi okres oczekiwania na realizację usług medycznych. Dodatkowo pandemia oraz wojna na Ukrainie pogłębiła ich lęki i wpłynęła negatywnie na stan zdrowia psychicznego. Zatem polski senior raczej jest pesymistą niż optymistą.

• Dla niektórych seniorów powrót do przeszłości stanowi rodzaj pułapki, z której nie ma wyjścia. Tkwią w starych, dawnych czasach, bez akceptacji, dla tego, co obecnie. Nie są otwarci na nowości, na zmiany. Od czego to zależy?

Wpływają na to różne czynniki, m.in: typ osobowości (ekstrawertyk, ambiwertyk, introwertyk), temperament (flegmatyk, choleryk, sangwinik, melancholik), stan zdrowia, wewnątrz- lub zewnątrzsterowność (poleganie na sobie lub uzależnienie decyzyjne od innych), wyznawane wartości, zdolność do kreowania i podtrzymywania sieci kontaktów i szereg innych. Jeżeli senior jest: introwertykiem lub/i flegmatykiem lub/i melancholikiem lub/i uskarża się na choroby przewlekłe, lub/i jest zewnątrzsterowny, lub/i nie potrafi nawiązywać relacji albo ma problem z ich podtrzymaniem, to będzie miał większe skłonności do rozpamiętywania tego co minęło. Częstą przyczyną tkwienia w przeszłości, bez względu na to, czy była ona szczęśliwa, czy nie, jest bardzo silny opór przed zmianą i ogromny strach przed nowym. To jest jeden z powodów dla których ludzie pozostają w związkach, w których już dawno nie ma uczuć, wzajemnego szacunku, porozumienia; a jedynym łącznikiem jest to czego się wspólnie dorobili. Z upływem czasu trudniej coś zmienić i zacząć od nowa. Przyzwyczajenie do tego co znane, nawet jeśli nie jest dobre, zwycięża. Często dojrzali ludzie godzą się na bylejakość, w imię pozornej stabilizacji i złudnego poczucia bezpieczeństwa. Innym powodem dla którego seniorzy tkwią w przeszłości są schorzenia otępienne, różne odmiany demencji. One sprawiają, że chory coraz gorzej orientuje się w rzeczywistości i ma wrażenie, że funkcjonuje w odległych czasach, np. ma znowu „naście” lat.

• Bilans życia, powroty do przeszłości to temat literacki i filmowy. Już sam tytuł „Powrót do przeszłości” kieruje do przeboju kinowego. „Przypadek” Kieślowskiego unaocznia, jak zmiany decyzji, niekiedy całkiem przypadkowe, zmieniają bieg życia. Moglibyśmy przeżyć życie inaczej, może lepiej. Ale może też gorzej. Bilans życia to jednak fantastyczny, nośny temat… Bilans życia to też tajemnice, które kryje młodość. To zarazem niezwykle nośny temat kulturowy. Amerykański film „Pozytywka” o pani adwokat, której ojciec został oskarżony o zbrodnie nazistowskie, porusza. Kobieta odkrywa, że jej szanowany i kochany ojciec, węgierski emigrant, w ogóle nie jest tym, za kogo go uważała. Życie bywa o wiele bardziej skomplikowane niż to się może wydawać osobom młodym czy choćby w średnim wieku. Starość już wie, jak jest.

Przykładów jest wiele. Innym, wartym polecenia filmem, poruszającym wątek bilansu życia, jest „Lektor” z Kate Winslet i Davidem Krossem w rolach głównych. Opowiada on o zakazanej miłości między młodym chłopakiem i starszą od bohatera kobietą. Ich znajomość została brutalnie przerwana w momencie, w którym kobieta zniknęła. Po latach spotykają się znowu i zakochany chłopak musi zmierzyć się z brutalną prawdą o przeszłości jego ukochanej i poznać sekrety, które przed nim ukrywała. Kolejny film „Piętno” z Anthonym Hopkinsem i Nicole Kidman w rolach głównych opowiada historię szanowanego profesora oskarżonego o rasizm. Jak się okazało niesłusznie. Jednak to oskarżenie zrujnowało jego karierę. Profesor po śmierci żony nawiązuje romans z dużo młodszą kobietą, w konsekwencji czego zostaje zmuszony do skonfrontowania się z przeszłością, a na jaw wychodzą mroczne sekrety zarówno jego, jak i kochanki. Ciekawą propozycją jest również film „Tajemnice Joan” z Judi Dench, który opowiada historię starszej pani, żyjącej spokojnie w Londynie, której życie nagle zmienia się o 360 stopni, kiedy zostaje aresztowana i oskarżona o szpiegostwo. Ona także ma swoje sekrety. W każdym z tych filmów bohaterowie doświadczają wydarzeń, które stają się punktem zwrotnym w ich życiu i zmuszają do konfrontacji z przeszłością i dokonania bilansu życia.

• Zajmuje się Pani tematyką senioralną. Czy patrząc na starszych, nieznanych sobie ludzi na ulicy, zastanawia się Pani, jakie życie miał przechodzący właśnie senior?…

Zaskoczyła mnie Pani tym pytaniem. Mam naturę obserwatora, więc jeśli np. stoję w długiej kolejce do kasy, to patrzę na ludzi przede mną, w tym seniorów i mam pewne refleksje. Nie dotyczą one jednak tego, jak przebiegało ich życie, ale bardziej sytuacji obecnej. Np. skoro dana osoba jest bardzo nieuprzejma i roszczeniowa wobec kasjerki, to czy jej zachowanie wynika z charakteru – taka po prostu jest, czy jedynie miała gorszy dzień?

Dziękuję.

Pytania zadawała Paulina M. Wiśniewska

Joanna Plak- Warecka, dr nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, absolwentka Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, studiów podyplomowych z zakresu geriatrii i opieki długoterminowej w Medycznym Centrum Kształcenia Podyplomowego Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz studiów podyplomowych z zakresu Public Relations w badaniach naukowych w Wyższej Szkole Ekonomii i Innowacji w Lublinie. Posiada doświadczenie w pracy na rzecz: instytucji badawczych, instytucji szkolnictwa wyższego, instytucji rynku pracy, organizacji pozarządowych. Doświadczony wykładowca akademicki, trener, ekspert merytoryczny i koordynator w projektach unijnych. Pełniła funkcję krajowego koordynatora ds. EURES (Europejskie Służby Zatrudnienia) z ramienia OHP. Posiada doświadczenie w zarządzaniu zespołami w strukturze rozproszonej. Jej zainteresowania badawcze obejmują: gerontologię społeczną, politykę społeczną wobec starości i ludzi starych, ubezpieczenia społeczne (w szczególności ubezpieczenia emerytalne), włoską politykę społeczną. Autorka trzech monografii, redaktor naukowy dwóch monografii, autorka ponad 100 artykułów poświęconych tematyce społeczno-ekonomicznej, pięciu kontentów naukowych, dwóch raportów, jak również jednej recenzji naukowej.

[1] Opracowano na podstawie: http://www.psychologia.net.pl/testy.php?test=soc , dostęp 14.12.2022 r.