Dr J. Plak-Warecka: Włosi na emeryturze

Rozmawiamy z dr Joanną Plak-Warecką, ekspertką ds. polityki senioralnej i ubezpieczeń społecznych, badaczką procesów społecznych, autorką książek i wielu artykułów o systemach emerytalnych i innych zagadnieniach społecznych i ekonomicznych, ekspertką merytoryczną i koordynatorką zespołów rozproszonych w projektach współfinansowanych ze środków unijnych. Obecnie jest zatrudniona w Instytucie Badań Edukacyjnych na stanowisku eksperta merytorycznego. Prywatnie wielbicielka jazdy MTB, filmów grozy oraz psów rasy labrador.

Jest Pani ekspertką od problematyki włoskiej i seniorów włoskich, spędziła w tym kraju sporo czasu. Czym Pani się tam zajmowała?

Na początku mojej przygody z Italią skupiłam się na badaniu systemu emerytalnego w tym kraju. Zaintrygowała mnie jego złożoność i wielowymiarowość, a w Polsce ciężko było znaleźć publikacje na ten temat. Rozwiązaniem był wyjazd do Włoch i samodzielne zgromadzenie potrzebnych materiałów. Ale jak to mówią, apetyt rośnie w miarę jedzenia i z czasem rozszerzyłam swoje zainteresowania badawcze o politykę senioralną. Pobyty były okazją nie tylko do spotkania się z przedstawicielami poszczególnych instytucji realizujących usługi na rzecz osób starszych, ale również do rozmowy z seniorami i seniorkami w ramach prowadzonych badań. Dzięki tym spotkaniom miałam możliwość wysłuchania anegdot z ich życia, ciekawych wspomnień, które na długo zostają w pamięci.

W efekcie tego pobytu i badań własnych powstały książki, m.in. o polskim i włoskim systemie emerytalnym – proszę o nich opowiedzieć.

Pierwszy pobyt we Włoszech przyczynił się do określenia obszaru moich zainteresowań naukowo-badawczych i przyniósł mi pomysł na tytuł pracy magisterskiej. Została ona wydana w postaci książki, traktującej o reformach systemu emerytalnego we Włoszech w latach 90. XX wieku. Dzięki stypendium dla pracowników naukowych miałam możliwość po raz kolejny wyjechać do Włoch i zebrać materiał do napisania rozprawy doktorskiej, wydanej następnie w postaci książki, zatytułowanej: „Emerytalne systemy ubezpieczeniowe we Włoszech i w Polsce – studium porównawcze”. Dzięki następnemu pobytowi zebrałam materiał do napisania trzeciej książki pt. „Lokalna polityka społeczna wobec seniorów na przykładzie włoskiego regionu Emilia Romagna”.

Książka „Reformy emerytalne we Włoszech w latach 90. XX wieku” pojawiła się na rynku w 2008 roku. Została ona opatrzona następującym komentarzem autorstwa mojego Promotora i Mentora prof. dr hab. Juliana Auleytnera: „Książka (…) podejmuje mało znany w Polsce temat dotyczący reform włoskiego systemu emerytalnego. Autorka wykazała się dużą znajomością prezentowanego zagadnienia. Nie skupiła się jedynie na przedstawieniu informacji bezpośrednio dotyczących reformy emerytalnej we Włoszech. Sięgnęła do źródeł tematu, analizując czynniki wymuszające zmiany. Opisała wpływ demografii oraz praw socjalnych (zawartych w konstytucji, a także konwencji Międzynarodowej Organizacji. Pracy ratyfikowanych przez Włochy) na kształt przeprowadzonych reform. Temat został ujęty wielopłaszczyznowo. Wartość merytoryczną książki podwyższa zamieszczenie w niej wniosków z sondażu, który Autorka przeprowadziła we Włoszech. Weryfikacja założeń teoretycznych w praktyce uwiarygodnia przekaz i stanowi ważny element pracy o charakterze naukowym. Nowatorska tematyka, przejrzysta struktura pracy oraz przystępny język sprawiają, że publikacja wnosi nowe treści do nauki o polityce społecznej”[1].

Kolejna książka: „Emerytalne systemy ubezpieczeniowe we Włoszech i w Polsce – studium porównawcze”, została wydana w 2014 r. przez Wydawnictwo Naukowe SILVA RERUM. Powstała ona na bazie rozprawy doktorskiej pod tym samym tytułem, która została obroniona w Instytucie Polityki Społecznej na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego w 2010 roku. Tematyka poruszana w niniejszej publikacji jest swoistego rodzaju kontynuacją zagadnień omawianych w innej książce mojego autorstwa pt. „Reformy emerytalne we Włoszech w latach 90. XX wieku”. Publikacja jest poświęcona strukturze i funkcjonowaniu systemów emerytalnych w Polsce i we Włoszech. Analizując system emerytalny we Włoszech, dostrzegłam kilka analogii do polskiego systemu emerytalnego. Uznałam, że temat jest na tyle ciekawy, że warto byłoby zbadać, na ile oba systemy są zbieżne, w jakich obszarach można mówić o podobieństwie, czy Polacy mogliby czerpać inspirację z rozwiązań włoskich[2]. Książka spotkała się z pozytywnym odbiorem Czytelników, o czym świadczą opinie na jej temat. Jedna z nich została dodana na stronie www Empiku: „Dość długo szukałam książki, która byłaby napisana przystępnym językiem… i znalazłam. Książka Joanny Plak napisana jest takim językiem, że każdy zrozumie o co chodzi w IKE/ IKZE, PPE i wielu innych. Po każdym podrozdziale wysunięte są wnioski, w tabelkach zrobione krótkie podsumowanie. Dzięki tej książce zaczynam rozumieć, o co tak naprawdę chodzi w systemie emerytalnym w Polsce”[3].

W ostatniej z wymienionych publikacji pt. „Lokalna polityka społeczna wobec seniorów na przykładzie włoskiego regionu Emilia Romagna” przenalizowałam m.in., jakie wyzwania dla poszczególnych obszarów polityki społecznej wiążą się ze starzeniem ludności oraz w jaki sposób Włochy odpowiadają na rosnące zapotrzebowanie społeczne na wytwarzanie dóbr i usług skierowanych do seniorów. Włoski model „Welfare Anziano”, czyli państwo dobrobytu dla seniorów, omówiłam na przykładzie regionu Emiglia Romagna, analizując inicjatywy realizowane na rzecz osób starszych mieszkających w poszczególnych prowincjach. Wybrany przeze mnie region jest jednym z najprężniej realizujących działania skierowane do najstarszych mieszkańców. Jednocześnie seniorzy, którzy tam mieszkają, wykazują większe zadowolenie ze swoich warunków życia niż ich rówieśnicy z innych regionów Włoch. Faktem jest, że Emiglia Romagna jest bogata, a tym samym dysponuje większymi środkami na realizowanie działań mających na celu aktywizację seniorów i dostarczenie im usług zapewniających wysoką jakość życia. Jednocześnie seniorzy zamieszkujący ten region, posiadają odpowiednie zasoby finansowe, umożliwiające im swobodne korzystanie, także z odpłatnej oferty. Oprócz rozdziałów teoretycznych, w książce został zamieszczony rozdział o charakterze praktycznym, w którym zaprezentowałam wyniki badania przeprowadzonego wśród starszych mieszkańców Emiglii Romagni i ich opiekunów.

A jak się żyje teraz włoskim seniorom pod finansowym względem? Wystarcza im do przysłowiowego pierwszego?

Niektórym tak, innym nie. Według INPS (Istituto Nazionale della Previdenza Sociale) średni miesięczny dochód Włochów pobierających minimum jedno świadczenie z INPS, w 2021 roku, wyniósł około 1640 euro miesięcznie. Jednocześnie 58,4% wypłaconych świadczeń nie przekroczyło wartości 750 euro w skali miesiąca. Skala ubóstwa wśród emerytów ulega nasileniu. Należy zaznaczyć, że średnie wartości emerytury mieszkańców północnych i centralnych Włoch były wyższe niż w przypadku seniorów zamieszkujących na południu kraju i na wyspach (Sycylia, Sardynia). Warto podkreślić, że Włosi którzy nie spełniają warunków do uzyskania świadczenia końcowego; nie posiadają zgromadzonych środków, umożliwiających im wypłatę emerytury lub jej (szacowana) wysokość jest bardzo niska, mogą liczyć na uzyskanie specjalnego świadczenia o charakterze zasiłku socjalnego (bywa ono nazywane emeryturą minimalną; ale de facto nią nie jest, ponieważ uprawnieni do niego są również ci, którzy nie opłacali składek, ponieważ np. pracowali w szarej strefie). W 2023 roku wartość świadczenia zostaje podniesiona do 571,6 euro w skali miesiąca (z 525,38 euro w 2022 roku), w przypadku osób w wieku 75+ do wartości 600 euro miesięcznie. Jeżeli natomiast emeryt opłacał składki na ubezpieczenie emerytalne po 01.01.1996, ale nie zgromadził kapitału, który umożliwiłby wypłatę świadczenia minimalnego, uzyska wyrównanie tej kwoty (dopłatę brakującej różnicy do jego emerytury bazowej)[4].

Jak jest oceniany włoski system emerytalny na tle innych systemów?

Według Raportu: „Mercer CFA Institute Global Pension Index 2022”[5], Włochy znalazły się w grupie C, co oznacza że ich system emerytalny ma pewne zalety, ale jednocześnie występują w nim zagrożenia wpływające na stabilność długookresową. W przywoływanym Raporcie zostały porównane systemy emerytalne 44 państw, z uwzględnieniem takich kryteriów, jak: adekwatność (poziom świadczeń, stopa zastąpienia, konstrukcja modelu emerytalnego, udział oszczędności prywatnych), stabilność/wypłacalność długookresowa (zabezpieczenie przyszłych świadczeń, sposób ich finansowania, demografia, zadłużenie państwa, wzrost gospodarczy), integralność (regulacje prawne, sposób zarządzania i nadzoru nad oszczędnościami emerytalnymi, zarządzanie ryzykiem, dostęp do informacji o produktach i warunkach oszczędzania). Ocena „C” uplasowała Włochy za takimi państwami, jak m.in.: Islandia, Holandia i Dania, które uzyskały najwyższą ocenę „A” oznaczającą, że ich system emerytalny jest stabilny, samofinansujący, dostarcza wysokich świadczeń i ma wysoki poziom integralności; wyprzedziła natomiast państwa, które uzyskały ocenę „D”, tj.: Indonezja, Turcja, Indie, Argentyna, Filipiny, Tajlandia. Ich systemy emerytalne cechuje: brak stabilności, brak zdolności do samofinansowania, wypłacanie niskich emerytur.

Dziękuję za rozmowę.

Pytania zadawała Paulina M. Wiśniewska

Joanna Plak-Warecka, dr nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce (specjalność – polityka społeczna), absolwentka Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, studiów podyplomowych z zakresu geriatrii i opieki długoterminowej w Medycznym Centrum Kształcenia Podyplomowego Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz studiów podyplomowych z zakresu Public Relations w badaniach naukowych w Wyższej Szkole Ekonomii i Innowacji w Lublinie. Posiada doświadczenie w pracy na rzecz: instytucji badawczych, instytucji szkolnictwa wyższego, instytucji rynku pracy, organizacji pozarządowych. Doświadczony wykładowca akademicki, trener, badacz procesów społecznych, ekspert merytoryczny i koordynator w projektach unijnych. Pełniła funkcję krajowego koordynatora ds. EURES (europejskie Służby Zatrudnienia) z ramienia KG OHP. Posiada doświadczenie w zarządzaniu zespołami w strukturze rozproszonej. Jej zainteresowania badawcze obejmują: politykę senioralną, edukacyjną, rynku pracy w Polsce i we Włoszech; ubezpieczenia (w szczególności emerytalne i zdrowotne), gerontologię społeczną. Autorka trzech monografii, redaktor naukowy kolejnych dwóch, autorka ponad 100 artykułów poświęconych tematyce społeczno-ekonomicznej, kontentów naukowych, cyklu wywiadów poświęconych tematyce senioralnej i ubezpieczeniowej, raportów, recenzji naukowej.

[1] Źródło: https://sklep.marszalek.com.pl/pl/socjologia/1176-reformy-emerytalne-we-wloszech-w-latach-90-xx-wieku.html , dostęp 28.02.2023

[2] Źródło: https://wydawnictwo-silvarerum.eu/produkt/joanna-plak-emerytalne-systemy-ubezpieczeniowe-we-wloszech-i-w-polsce-studium-porownawcze/ , dostęp 28.02.2023

[3] Źródło: https://www.empik.com/emerytalne-systemy-ubezpieczeniowe-we-wloszech-i-w-polsce-studium-porownawcze-plak-joanna,p1100921259,ksiazka-p , dostęp 28.02.2023

[4] Źródło: https://www.dequo.it/articoli/articoli/pensione-minima-inps , https://www.leggioggi.it/pensione-minima-2023-a-600-euro/ dostęp 28.02.2023

[5] Źródło: https://www.mercer.com/newsroom/mercer-cfa-institute-global-pension-index-2022-highlights-key-challenges-of-defined-contribution-plans-for-retirees.html dostęp 27.02.2023

[6] Źródło: https://www.epicura.it/blog/badanti/quanto-costa-una-badante-contratto-stipendio-busta-paga-tfr , dostęp 01.03.2023