Dlaczego ludzie wybierają niewolę i sami rezygnują z własnej wolności – rozważa dr Małgorzata Talarczyk. 

O wolności, jej różnych obszarach i kontekstach, oraz o jej względnej wartości pisał Erich Fromm w swoim ponadczasowym dziele pt. „Ucieczka od wolności”. Książka została wydana w 1941 roku i uznawana jest za najważniejsze z dzieł autora.

Erich Fromm (1900-1980) urodził się we Frankfurcie nad Menem w rodzinie żydowskiego rabina. Pochodzenie Fromma i narastający nacjonalizm niemiecki miały wpływ na zainteresowania naukowe Fromma, a także na decyzję wyjazdu z Niemiec. Fromm swoją pracę naukową rozpoczął w ośrodku badawczym w założonym w 1923 roku Instytucie Badań Społecznych Uniwersytetu Frankfurckiego. W okresie hitleryzmu Instytut przeniesiony został do Nowego Jorku. W roku 1933 po dojściu Hitlera do władzy w Niemczech, Fromm wraz z innymi naukowcami podjął decyzję o pozostaniu w USA, gdzie prowadził badania oraz wykładał m.in. na Columbia University oraz w New School for Social Research w Nowym Jorku. W 1951 r. przeniósł się do Meksyku, gdzie założył Instytut Psychoanalityczny w ramach Uniwersytetu Autonomicznego. Ostatnie lata życia spędził w Szwajcarii [1].

Życiorys Fromma, jako czynnik społeczno-kulturowy, miał duży wpływ na jego zainteresowania, badania i publikacje.

Jak w Przedmowie pisze Edmund Wnuk-Lipiński „<Ucieczka od wolności> może być i bywa odczytywana w różnoraki sposób. Można ją traktować jaka próbę objaśnienia społecznych i psychologicznych źródeł fenomenu hitleryzmu czy, ogólniej, faszyzmu. (…)  Ale można też <Ucieczkę od wolności> rozumieć szerzej, jako poszukiwanie odpowiedzi na intrygujące pytanie, dlaczego w pewnych warunkach historycznych ludzie, a przynajmniej znacząca ich część, ochoczo oddają się w niewolę i jakby z uczuciem ulgi pozbywają się wolności? Dlaczego, słowem, dyktatorzy oraz będące na ich usługach autorytarne, a nawet totalitarne instytucje władzy cieszą się autentycznym wsparciem szerokich rzesz społecznych? Dlaczego wolność jednostki oraz swobody grupowe raz uzyskane nie mają charakteru trwałego, lecz są kruche i bywają – przy decydującym współudziale wyswobodzonych mas – zastąpione zniewoleniem?” [1, s. 8].

Prof. Wnuk -Lipiński przypomina, że „Mechanizmy psychologiczne i socjologiczne, które opisuje Fromm, działają także w innych niż niemiecka kultura oraz w innych niż hitlerowski typ zniewolenia. Od wolności uciekali zarówno Niemcy oraz Austriacy w czasach Hitlera, jak i Rosjanie w czasach Lenina i Stalina czy Chińczycy w okresie Mao Tse-tunga. W przyszłości syndrom ucieczki od wolności pojawić się może na szerszą skalę w innych punktach naszego globu i choć kontekst historyczny i kulturowy będzie z pewnością odmienny, to istota zjawiska pozostanie ta sama” [1, s. 9].

W dziele pt. „Ucieczka od wolności” Erich Fromm zwraca uwagę na fakt, że „aby zrozumieć dynamikę procesów społecznych, musimy zrozumieć dynamikę psychologicznych procesów rozgrywających się wewnątrz jednostki; podobnie jak chcąc zrozumieć jednostkę, musimy widzieć ją w kontekście kultury, która ją kształtuje” [1, s. 10]

Według Fromma „wolność, mimo że przyniosła człowiekowi „niezależność i władzę rozumu, uczyniła go samotnym, a przez to lękliwym i bezsilnym. Owa izolacja jest nie do zniesienia i ma on do wyboru albo ucieczkę przed brzemieniem wolności ku nowym zależnościom i podporządkowaniu, albo dążenie do pełnej realizacji wolności pozytywnej, która opiera się na jedyności i niepowtarzalności człowieka” [1, s. 200].

W koncepcji Fromma wolność jest dla ludzi wartością względną, a nie absolutną. „Wolność, bowiem (zdaniem Fromma) może wiązać się z samotnością, a ucieczka od samotności staje się wówczas utratą wolności” [1, s. 11].

Fromm akcentuje również znaczenie procesu indywiduacji, rozpatrując go w kontekście rozwoju osobniczego jednostki oraz rozwoju społecznego.

Określenie „indywiduacja” w połączeniu ze słowem „separacja”, funkcjonuje w psychologii rozwojowej oraz psychoterapii jako faza rozwoju „separacji – indywiduacji” dziecka (5-36 miesiąc). Określenie to oznaczające uzyskiwanie przez dziecko świadomości, że jest oddzielone od matki, co prowadzi do rozwoju indywidualności, wprowadziła Margaret Mahler (1897-1985) amerykańska psycholog i psychoanalityk pochodzenia węgierskiego. Indywiduacja – separacja to także kolejna faza rozwoju jednostki, która w formie niezależności poglądowej, w tym światopoglądowej oraz emocjonalnej przejawia się w okresie adolescencji i polega na postawie zwanej buntem młodzieńczym, który może przebiegać na kontinuum, od prawie niezauważalnego do burzliwego, bywa też, że przekraczającego cechy tzw. bunt normatywnego. Ale brak zgody nastolatka na wszystko co proponują rodzice, jest rozwojowo normatywny, bo umożliwia rozwój indywidualności jednostki. Separacja – indywiduacja w okresie dorastania zajmuje ważne miejsce w psychoterapii indywidualnej pacjentów młodzieżowych oraz w systemowej terapii rodzin.

Fromm zjawisko indywiduacji rozpatruje w podwójnym znaczeniu – jako rozwój osobniczy oraz społeczny „więź pierwotna (np. matki z dzieckiem) daje poczucie bezpieczeństwa, przynależności i zakorzenienia, jej efektem jest brak indywidualności” [1, s. 41]. Podobną ewolucję przechodzą społeczeństwa. Jak wskazuje w Przedmowie Wnuk-Lipiński „Fromm przeprowadza analogię pomiędzy, z jednej strony, jednostkowym procesem indywidualizacji jednostki ludzkiej, jej wyodrębnieniem się z otoczenia i osiąganiem jednostkowej tożsamości, odróżniającej ją od innych jednostek ludzkich, a, z drugiej strony, rozwojem osobniczym człowieka od okresu niemowlęcego po dorosłość” [1, s. 10]. Zwracając uwagę na ponadczasowy walor tematyki poruszanej przez Fromma w omawianym dziele, Wnuk-Lipiński pisze „Według Fromma jest więc dla ludzi wartością względną, a nie absolutną. (…) <piekło to samotność, zwłaszcza samotność moralna> – to sugestia Fromma. I kiedy za ucieczkę od tej samotności zapłacić trzeba wolnością, dla wielu ludzi nie jest to cena zbyt wygórowana. Egzystencja bowiem ponownie nabiera sensu, świat zaś wydaje się bardziej bezpieczniejszy i bardziej obliczalny. Konfrontacja z takim światem przestaje być źródłem lęku. W tym ujęciu wolność wymaga odwagi i dzielności. Uzyskanie wolności jest przejściem od uzależnienia bez odpowiedzialności do niezależności, ale na własny rachunek” [1, s. 11].

Koncepcja wolności Fromma będąc ponadczasowa, jest interesującym tematem rozważań w obszarze różnych dziedzin, m.in. filozofii, socjologii czy psychologii społecznej. Sadzę, że może być także rozpatrywana w obszarze psychologii rozwojowej oraz psychoterapii. W mojej praktyce terapeutycznej znajduję odniesienia dotyczące wolności, szczególnie w kontekście „ucieczki od wolności”. W psychoterapii indywidualnej pacjentów w różnym wieku, w terapii par, a także w terapii rodzin, jednym z zagadnień, jakie dostrzegam i poddaję analizie, jest zagadnienie wolności w rozumieniu wolności psychicznej, a czasami także egzystencjalnej niezależności. „Wolność” w terapii rozpatruję zwykle w dwóch kategoriach – jako pozbawienie wolności poprzez uwikłanie emocjonalne płynące z zewnątrz jednostki (np. poprzez parentyfikację, koalicje, triangulacje w rodzinie) oraz jako brak lub niedostatek wolności emocjonalnej, wynikający z rezygnacji z niej jednostki, z powodu lęku przed niezależnością. Przejawia się to szczególnie trudnościami w okresie adolescencji w fazie separacji-indywiduacji, czyli mentalnego i emocjonalnego wyodrębniania się jednostki, odróżniania się od rodziców i rozluźnienia zależnościowej relacji, bez zrywania więzi z rodzicami. Obie wymienione sytuacje, czyli ograniczanie psychicznej wolności przez podmioty zewnętrzne oraz dobrowolną rezygnację z wolności na rzecz niezmienianej przynależności, mogą stanowić jeden z czynników wyzwalających lub podtrzymujących problemy czy zaburzenia psychiczne. W praktyce terapeutycznej zagadnienia rezygnacji z wolności, a nawiązując do określenia Fromma, „ucieczki od wolności”, poruszam m.in. w psychoterapii z pacjentkami z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego, co opisałam w publikacji pt. „Anoreksja psychiczna z perspektywy koncepcji Karla Jaspersa, Ericha Fromma oraz nurtu konstrukcjonizmu społecznego – hipotezy i refleksje” [2]. Przybliżenie tego zagadnienia wykracza poza zakres niniejszego opracowania.

Względność wolności jako jeden z czynników wyzwalających lub podtrzymujących problemy indywidualne lub/i rodzinne

W prowadzonej psychoterapii zagadnienia dotyczące względności wolności identyfikuję w następujących obszarach:

1. W sferze indywidualnych trudności separacji – indywiduacji w okresie adolescencji, które mogą wynikać z braku przyzwolenia rodziców na odmienność poglądów czy zachowań dziecka lub mogą być związane z antycypowaniem (przewidywaniem) przez dziecko braku akceptacji rodziców na wyrażanie własnego zdania przez dziecko i powstrzymywanie się od buntu, a więc ukrywanie poglądów czy tłumienie emocji. Obie sytuacje implikować mogą różnego rodzaju problemy emocjonalne lub zaburzenia psychiczne. Wskazana jest wówczas terapia rodzinna, lub równolegle z rodzinną także indywidualna.

Ale „ucieczka od wolności” może też przejawiać się w innych sytuacjach niż pozostawanie w zależności mentalno-emocjonalnej od rodziców, szczególnie w odniesieniu do słów Fromma, że „…dla przeciętnego człowieka nie ma rzeczy trudniejszej do zniesienia niż uczucie, że nie jest identyfikowany z szerszą grupą” [1, s. 200].

2. Jest więc to drugi obszar pracy terapeutycznej dotyczący relacji – czyli utrzymywania lub tkwienia w relacjach opresyjnych, upokarzających, deprecjonujących czy fizycznie krzywdzących jednostkę. Może to dotyczyć relacji „przyjacielskich”, partnerskich czy małżeńskich i wiąże się z lękiem przez utratą przynależności czy samotnością;
3. Trzeci obszar „ucieczki od wolności”, dotyczy pełnienia funkcji czy zajmowania zawodowych stanowisk, z których jednostka nie decyduje się zrezygnować, mimo że są dla niej zbyt obciążające psychicznie i emocjonalnie, co wiąże się z silnym permanentnym stresem. Albo też są to funkcje czy stanowiska poniżej możliwości i ambicji jednostki, co negatywnie wpływa na poczucie własnej wartości oraz stałą frustrację satysfakcji i zadowolenia.

Z wymienionych powyżej przykładów, które w pracy terapeutycznej rozpatruję w kontekście frommowskiego rozumienia wolności, pierwszy dotyczy fazy separacji – indywiduacji w psychoterapii młodzieży oraz terapii rodzin. Natomiast dwa ostatnie przykłady to psychoterapia indywidualna lub małżeńska z osobami dorosłymi, które mają możliwości zmiany, ale z niej nie korzystają z obawy przed utratą przynależności oraz „bycia identyfikowanym z określoną grupą”. Rezygnują więc z niezależności i wolności z lęku przed samotnością, płacąc za to utratą zdrowia somatycznego lub/i psychicznego.

Podsumowując, przypomnę, że według Fromma „Wolność może wiązać się z samotnością, a ucieczka od samotności staje się wówczas utratą wolności” oraz „…wolność jest więc dla ludzi wartością względną, a nie absolutną…” [1, s. 11]. Koncepcja Fromma odnosić się może do funkcjonowania społeczeństw oraz jednostek.

Źródła       

1. Fromm E. Ucieczka od wolności. Warszawa: Czytelnik; 2008
2. Talarczyk M. Anoreksja psychiczna z perspektywy koncepcji Karla Jaspersa, Ericha Fromma oraz nurtu konstrukcjonizmu społecznego – hipotezy i refleksje.
   Psychiatria Polska 2012, T. XLVI, nr 3: 429-440

Dr Małgorzata Talarczyk – specjalista psychologii klinicznej, psychoterapeuta – Certyfikat Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, terapeuta systemowy i rodzinny – Certyfikat nadany przez Saarlandzkie Towarzystwo Terapii Systemowej (SGST) pod patronatem Międzynarodowego Towarzystwa Terapii Systemowej (INST Niemcy –Heidelberg) oraz konsultant psychologii klinicznej dziecka – Certyfikat Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
www.system-terapia.pl

Na zdjęciu – dr M. Talarczyk