Rozmawiamy z dr Joanną Plak-Warecką, naukowcem, badaczką, specjalistką polityki senioralnej i kwestii społecznych, autorką książek i wielu artykułów o systemach emerytalnych i innych zagadnieniach społecznych oraz ekonomicznych, ekspertką merytoryczną w projektach współfinansowanych ze środków unijnych. Obecnie jest zatrudniona w Instytucie Badań Edukacyjnych na stanowisku eksperta merytorycznego. Prywatnie wielbicielka jazdy MTB, filmów grozy oraz psów rasy labrador.

• Wydawałoby się, że wiek dojrzały sprzyja rozsądkowi i działaniom zgodnym z rozumem, ale nie zawsze tak jest. Czy uzależnienia to poważny problem grupy senioralnej? Od czego najczęściej uzależnieni są seniorzy?

Jest to poważny problem grupy senioralnej. Uzależnieni w podeszłym wieku dzielą się na dwie grupy: tych, u których skłonności do używek/podejmowania ryzykownych działań pojawiły się we wcześniejszych latach i pogłębiają się na starość oraz tych, którzy uzależnili się dopiero w wieku senioralnym, najczęściej po przejściu na emeryturę. Osoby starsze uzależniają się w szczególności od leków, alkoholu, papierosów oraz hazardu.

• Czy są jakieś cechy szczególne właśnie dla uzależnień w grupie seniorów? Dotychczas słyszeliśmy zwykle o nałogach typowych – typu właśnie wymienione papierosy, alkohol. Jak ktoś sobie zapali lub wypije piwko czy wino do obiadu, to przecież nie jest uzależnienie.

Uzależnienia w wieku senioralnym są trudniejsze do zdiagnozowania, niż w innych grupach wiekowych. U seniorów występuje silny wstyd związany z nadużywaniem szkodliwych substancji lub powielaniem toksycznych zachowań, w związku z czym lepiej się maskują. Objawy i skutki uzależnienia od alkoholu lub leków można także „wytłumaczyć” chorobami wieku podeszłego. Co zatem powinno wzbudzić szczególną czujność? Wymienione objawy mogą wskazywać zarówno na choroby wieku podeszłego, jak i na uzależnienie. Niemniej warto zwrócić baczną uwagę na występujące u seniora: zaburzenia snu (w tym brak możliwości zaśnięcia w nocy lub liczne drzemki w czasie dnia), częste zmiany nastroju (popadanie z melancholii w euforię i znów w melancholię, nadmierna płaczliwość lub wesołość), utrzymującą się irytację, niepokój, problem z koordynacją ruchów, mdłości i wymioty, drżenie ciała, niewyjaśnione urazy i siniaki (mogą także wskazywać na przemoc), zaniedbanie higieny, niedożywienie, splątanie, problemy z orientacją, pogorszenie pamięci, wydłużenie czasu reakcji, wycofanie się z życia towarzyskiego, wzmożoną częstotliwość odbywania wizyt lekarskich w celu uzupełnienia zapasu leków. W sieci dostępnych jest wiele testów umożliwiających wstępną diagnozę uzależnienia. Mogą być one z powodzeniem stosowane w przypadku seniorów.

W przypadku podejrzenia uzależnienia od alkoholu warto zadać seniorowi następujące pytania: 1. Czy kiedykolwiek wypił/a Pan/i istotnie więcej niż się Panu/i wydawało? 2. Czy zdarza się, że pijąc alkohol opuszcza Pan/i posiłki? 3. Czy przyjmowanie alkoholu zmniejsza uczucie drżenia lub trzęsienia się rąk? 4. Czy zdarza się, że nie pamięta Pan/i fragmentów dnia lub nocy, gdy pije alkohol? 5. Czy pije Pan/i aby ukoić nerwy, uspokoić się? 6. Czy pije Pan/i żeby zapomnieć, przestać myśleć o problemach? 7. Czy kiedykolwiek w trudnej sytuacji, na przykład po utracie ważnej osoby, zaczął Pan/i pić istotnie więcej, choćby przez krótki czas? 8. Czy kiedykolwiek lekarz lub pielęgniarka wyrazili zaniepokojenie z powodu Pańskiego/Pani picia? 9. Czy kiedykolwiek próbował/a Pan/i ograniczyć picie lub wprowadzić szczególne zasady dotyczące picia? 10. Czy picie bywa Pana/i sposobem na samotność? Im więcej odpowiedzi pozytywnych, tym skala problemu jest większa.

Z kolei do wstępnego diagnozowania uzależnienia od nikotyny można wykorzystać kwestionariusz tolerancji nikotyny Fagerstroma. Pytania są następujące: 1. Jak szybko po przebudzeniu zapala Pan/i papierosa (w ciągu 30 minut – 1 pkt) 2. Czy sprawia Panu/i trudność powstrzymanie się od palenia w miejscach, gdzie obowiązuje zakaz palenia? (tak – 1 pkt) 3. Z którego papierosa byłoby Panu/i najtrudniej zrezygnować? (z pierwszego – 1 pkt) 4. Ile papierosów dziennie Pan/i wypala (15-25: 1 pkt, powyżej 25: 2 pkt) 5. Czy częściej pali Pan/i papierosy w ciągu pierwszych godzin po przebudzeniu, czy w pozostałej części dnia? (tak – 1 pkt) 6. Czy pali Pan/i podczas choroby, która zmusza Panią/Pana do pozostawania w łóżku przez większą część dnia? (tak – 1 pkt), 7. Jaka jest zawartość nikotyny w papierosach, które Pan/i pali? (1,0-1,2 mg:1 pkt, powyżej 1,3 mg: 2 pkt), 8. Czy zaciąga się Pan/i dymem tytoniowym (czasami – 1 pkt, zawsze – 2 pkt). Uzyskanie 5-8 punktów wskazuje na występowanie cech uzależnienia, w szczególności objawiających się w sytuacjach kryzysowych; uzyskanie zaś 9-11 punktów wskazuje na wystąpienie cech biologicznego uzależnienia od nikotyny.

Należy podkreślić, że uzależnienia seniorów powodują większe szkody dla ich zdrowia niż w innych grupach wiekowych. Wraz z wiekiem spada wydajność organów odpowiadających za metabolizm i wydalanie leków oraz innych substancji (wątroba, nerki), zwiększając ich toksyczność. Ponadto organizm jest wyniszczony przebytymi chorobami i urazami. Tym samym dawka alkoholu lub leków, bezpieczna dla młodszych osób, może (z czasem) stanowić zagrożenie życia seniora i doprowadzić do znaczącej degradacji organizmu, jak również doprowadzić do utraty zdolności do samodzielnego funkcjonowania.

• Chyba najłatwiej osobom starszym uzależnić się od leków – przyjmują je w dużych ilościach na różne dolegliwości. Ale od jakiego momentu można mówić już nie o leczeniu się, lecz uzależnieniu od leków?

Seniorzy przyjmują bardzo duże ilości leków, w tym: przeciwbólowych i ułatwiających zasypianie, które mają bardzo duży potencjał uzależniający. Ryzyko wystąpienia działań niepożądanych jest wyższe u seniorów, niż u młodszych osób, ze względu na ich spowolniony metabolizm, niższą masę mięśniową, przy wyższej tłuszczowej oraz zmniejszenie udziału wody w organizmie.  Kiedy można mówić o uzależnieniu od leków? Jednym z symptomów jest turystyka medyczna uprawiana przez seniorów. Chodzą do różnych lekarzy/aptek, z prośbą o przypisanie/wydanie im określonego leku. Zmieniają miejsca, by nie być zapamiętanymi. W przypadku pytań tłumaczą się, że poprzednio wykupione leki zgubili. Jednocześnie w ich domach można znaleźć pochowane w różnych miejscach, często już puste, opakowania po lekach. Warto podkreślić, że wcale nie są rzadkie przypadki, gdy nadużywanie leków jest połączone z nadużywaniem alkoholu, co może mieć opłakane skutki.

W przypadku wstępnego diagnozowania prawdopodobieństwa  uzależnienia od leków u seniora  można skorzystać z testu Cage. Udzielenie minimum dwóch pozytywnych odpowiedzi, wskazuje na wysokie prawdopodobieństwo uzależnienia. Pytania w teście są następujące: 1. Czy zdarzały się w Twoim życiu takie okresy, kiedy odczuwałaś/eś konieczność ograniczenia ilości przyjmowanych leków (nasennych, uspokajających lub przeciwbólowych)? 2. Czy zdarzało się, że różne osoby z Twojego otoczenia denerwowały Cię uwagami na temat zbyt długiego czasu lub nadmiernej ilości przyjmowanych przez Ciebie leków (nasennych, uspokajających lub przeciwbólowych)? 3. Czy zdarzało się, że odczuwałeś wyrzuty sumienia lub wstyd z powodu przyjmowania przez długi czas leków (nasennych, uspokajających lub przeciwbólowych)? 4. Czy zdarzało Ci się, że rano po przebudzeniu pierwszą rzeczą było przyjęcie leku dla uspokojenia lub „postawienia się na nogi”?

Z kolei pomocne w diagnozowaniu prawdopodobieństwa uzależnienia od leków benzodiazepinowych, jest zadanie następujących pytań: 1. Czy zauważyłeś u siebie potrzebę przyjmowania większej ilości środka aby uzyskać podobny efekt jak wtedy, kiedy użyłeś danego środka po raz pierwszy? 2. Czy kiedy usiłowałeś zmniejszyć lub zaprzestać przyjmowania danego leku, to pojawiały się objawy zespołu odstawiennego? 3. Czy przyjmowałeś większe ilości leków niż początkowo zamierzałeś? 4. Czy próbowałeś zmniejszyć lub odstawić leki, które przyjmowałeś, ale ci się to nie udało? 5. Czy w dni kiedy przyjmowałeś leki, poświęcałeś ponad dwie godziny na używanie i dochodzenie do siebie po użyciu środków lub na myślenie o ich używaniu? 6. Czy z powodu przyjmowania leków zaniedbywałeś pracę, swoje zainteresowania, spotkania z rodziną i przyjaciółmi? 7. Czy kontynuowałeś przyjmowanie leków, mimo iż powodowały one u ciebie problemy ze zdrowiem fizycznym lub psychicznym? Przyjmowanie takich leków i udzielenie minimum trzech odpowiedzi „tak”, sugeruje wystąpienie uzależnienia

• Z Pani słów wynika, że seniorzy najwięcej zażywają leków przeciwbólowych czy nasennych. Jakie jeszcze leki są nadużywane przez osoby starsze?

W przypadku seniorów leki przeciwbólowe również znajdują się w czołówce najchętniej kupowanych. W dużej mierze dlatego, że chorowaniu towarzyszy ból, a wiele preparatów jest dostępnych bez recepty. Ponadto seniorzy nadużywają leków na bezsenność, uspokajających, jak również poprawiających nastrój i samopoczucie. Nie stronią także od ziół i suplementów diety, co w połączeniu ze stosowanymi przez nich lekami, może doprowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych. Ważnym problemem u seniorów jest również przyjmowanie wielu leków o podobnym składzie, przypisywanych przez lekarzy różnych specjalności. Mogą one wchodzić ze sobą w interakcje (nasilać lub obniżać wzajemnie swoje działanie), przez co stają się nieskuteczne. Bagatelizowanym problemem jest również interakcja, w jaką wchodzą leki przeciwbólowe (niesteroidowe leki przeciwzapalne) z wieloma lekami przypisywanymi seniorom, m.in. na leczenie zaburzeń krążenia, cukrzycę czy nadciśnienie. Takie połączenia prowadzą m.in. do zwiększenia ryzyka krwawienia z przewodu pokarmowego czy upośledzenia funkcji nerek. Z kolei zestawienie leków antydepresyjnych z produktami zawierającymi dziurawiec, może doprowadzić do wystąpienia zespołu serotoninowego (towarzyszą mu: halucynacje, bóle głowy, drgawki, sztywność mięśni, gorączka) i śmierci.

• Może jakaś centralna baza danych, informacji o przepisywanych specyfikach u różnych specjalistów ograniczyłaby problem? Czy jeden lekarz ma w ogóle pojęcie o medykamentach przepisywanych przez innego kolegę po fachu danemu pacjentowi?

Jeżeli pacjent posiada Internetowe Konto Pacjenta to powinny się na nim znaleźć informacje o wszystkich lekach przypisanych przez lekarzy. Zdecydowana większość seniorów nie posiada jednak takiego konta. W ich przypadku pozostaje noszenie ze sobą wykazu przyjmowanych leków do każdego ze specjalistów, tak by uniknąć dublowania przy wystawianiu recepty.

• Czy uzależnienie od hazardu jest problemem tej grupy wiekowej? Jakich form hazardu dotyczy?

Uzależnienie od hazardu jest również problemem seniorów. Okazuje się, że spory odsetek grających uzależnił się po przejściu na emeryturę, z nudów, braku adrenaliny, potrzeby odnalezienie sensu w życiu. Kwestie materialne, chęć uzyskania zysku, jest mniejszą motywacją do gry niż w innych grupach wiekowych. Seniorzy zaczynają od gier „niższego ryzyka” jak zdrapki i lotto, inwestując w to niewielkie kwoty. Dopiero z czasem u części z nich, pojawia się zainteresowanie kasynem i automatami. Podobnie jak w przypadku innych uzależnień, również uzależnienie od hazardu jest możliwe do zdiagnozowania za pomocą stosownego testu – kwestionariusza zachowań hazardowych. Osoby, które uzyskają minimum siedem punktów mają prawdopodobnie problem z hazardem. Rozwiązując test, należy pamiętać, że na każde pytanie trzeba udzielić jednej z odpowiedzi: w ogóle mnie nie dotyczy – 0 pkt, raczej mnie nie dotyczy – 1 pkt, raczej mnie dotyczy – 2 pkt, dokładnie mnie dotyczy – 3 pkt. Pytania brzmią następująco: 1. Czy hazard jest problemem w Pani/a życiu? 2. Czy w związku z hazardowym graniem brakowało Pani/u kiedykolwiek czasu? 3. Czy Pani/a rodzina czuła się kiedykolwiek nieszczęśliwa z powodu Pani/a grania? 4. Czy hazardowe granie wpłynęło kiedykolwiek negatywnie na Pani/a reputację? 5. Czy kiedykolwiek odczuwał/a Pan/i wyrzuty sumienia z powodu grania? 6. Czy kiedykolwiek uciekał/a się Pan/i do hazardowego grania w celu zdobycia pieniędzy potrzebnych do spłacenia długów lub rozwiązania innych problemów finansowych? 7. Czy zdarzyło się, że hazard zaniżył Pani/u ambicje lub wpłynął niekorzystnie na Pani/a wydolność w działaniu? 8. Czy po przegranej odczuwa Pan/i potrzebę szybkiego odreagowania? 9. Czy po przegranej czuje Pan/i silną potrzebę ponowienia próby kolejnej wygranej? 10. Czy często zaczyna Pan/i grać stawiając swoje ostatnie pieniądze? 11. Czy kiedykolwiek pożyczył/a Pan/i pieniądze na gry hazardowe? 12. Czy kiedykolwiek sprzedał/a Pan/i rzeczy, żeby mieć pieniądze na gry hazardowe? 13. Czy z trudem przeznacza Pan/i swoje pieniądze zarezerwowane na hazard na zrobienie jakiś innych zakupów? 14. Czy kiedykolwiek hazard przesłonił Panu/i troskę o byt swojej rodziny? 15. Czy kiedykolwiek grał/a Pan/i dłużej niż to wcześniej zaplanował/a? 16. Czy kiedykolwiek hazard pozwolił Panu/i „zapomnieć” o kłopotach lub zmartwieniach? 17. Czy kiedykolwiek popełnił/a Pan/i lub myślał/a o popełnieniu nielegalnego czynu w celu zapewnienia sobie środków na hazard? 18. Czy kiedykolwiek z powodu hazardowego grania źle Pan/i sypiał/a? 19. Czy z powodu kłótni, niepowodzenia lub frustracji ogarniała Pan/ą kiedykolwiek nagła potrzeba hazardu? 20. Czy dla uczczenia jakiegoś sukcesu chodził/a Pan/i zagrać? 21. Czy kiedykolwiek pomyślał/a Pan/i, że przyczyną poważnych problemów w życiu może być hazard?

• Jak zaczyna się uzależnienie od hazardu? Jakie przybiera formy? Jak można rozróżnić, kiedy zwykła zabawa w zdrapki kończy się uzależnieniem?

Uzależnienie od hazardu (czyli formę patologiczną) poprzedza forma rekreacyjna (sporadyczna rozrywka, traktowana jako możliwość spędzenia wolnego czasu) oraz forma problemowa (stanowi główną formę rozrywki, pojawiają się problemy związane z graniem).

Dla fazy rekreacyjnej typowe jest wystąpienie takich elementów, jak: przyjemność z grania, które pomaga radzić sobie z napięciem emocjonalnym, poprawia humor, wprowadza w euforię; taki stan skłania do powtarzania zachowań i wiąże się z coraz krótszymi przerwami między kolejnymi grami; gracz ma iluzję posiadania kontroli nad tym procesem; gra pochłania go na tyle, że zaniedbuje dotychczasowe obowiązki. Kolejna faza przejawia się w: utracie zainteresowań, kłamstwach dotyczących finansów (gry pochłaniają coraz więcej pieniędzy); zadłużaniu się wraz z wyprzedawaniem rzeczy, by móc dalej grać; zmianach nastroju, wzmożonej drażliwości; wzroście tolerancji na granie (trzeba grać więcej/bardziej ryzykownie, by uzyskać przyjemność i satysfakcję); zaprzeczaniu występowaniu problemu. Ostania faza, prowadzi do destrukcji – problemów z prawem (kradzieże), rozpadu rodziny (totalna zmiana osobowości uzależnionego), problemów natury psychicznej, podejmowania ryzykownych zachowań (uzależnienie od alkoholu, narkotyków, podejmowanie prób samobójczych). Typowe dla niej są: wystąpienie głodu hazardowego (natrętna potrzeba grania, bez względu na konsekwencje), utrata kontroli nad graniem, zespół abstynencyjny (po graniu pojawia się kac moralny, wstyd, poczucie winy, obietnice zaprzestania), granie staje się sposobem na życie (stanowi formę ucieczki od problemów, alternatywną rzeczywistość).

Należy podkreślić, że uzależnienie seniorów od hazardu jest szczególnie niebezpieczne, gdyż z wiekiem postępują procesy demencyjne, co powoduje problemy z przewidywaniem konsekwencji działań, jak również z kontrolowaniem impulsów, co nasila szkodliwe działania i pogłębia proces uzależnienia oraz samodestrukcji.

• A jak wygląda wsparcie dostępne dla tej grupy wiekowej?

Seniorzy mogą korzystać z takich samych form wsparcia, co osoby w młodszym wieku. Jednak w powszechnie dostępnych ośrodkach terapeutycznych, brakuje terapeutów wyspecjalizowanych w pracy z uzależnionym seniorem. Dlatego cieszy pojawienie się inicjatyw, adresowanych właśnie do nich. Przykładem jest projekt pn. „Odnowa poCOVIDowa – warszawiacy 60+”, realizowany przez Fundację Oswoić Stres, w terminie od 1.10.2021 do 30.11.2022 r. W ramach projektu, seniorzy borykający się z problemem alkoholowym (uzależnienie, szkodliwie pijący, współuzależnieni) mogli wziąć udział w indywidualnych konsultacjach, mających pomóc w zdiagnozowaniu problemu i podjęciu działań zaradczych, w tym określeniu, na jaką pomoc ze strony miasta może liczyć senior.

Bez wątpienia łatwiej jest zapobiegać problemowi niż leczyć jego skutki[1]. Stąd na uznanie zasługuje inicjatywa realizowana we włoskiej Bolonii. W czerwcu 2021 r. została zapoczątkowana realizacja projektu o nazwie „Wolni od gry”. Adresatami wsparcia były osoby w wieku 65+, którym zamierzono przekazać informacje na temat zagrożeń związanych z hazardem jako grupie wiekowej, w szczególności narażonej na to zagrożenie.  W ramach akcji została uruchomiona infolinia, przewidziano również realizację cyklu dziewięciu spotkań informacyjnych, realizowanych w trybie online za pomocą platformy ZOOM. Inny przykład dobrej praktyki prewencyjnej z zagranicy pochodzi z Kanady. Kanadyjscy eksperci opracowali zalecenia w zakresie profilaktyki uzależnienia seniorów adresowane do: decydentów, terapeutów oraz badaczy zjawiska. Decydenci powinni: wdrażać programy uświadamiające osobom w wieku 55+ jakie zagrożenia wiążą się z hazardem, umieszczać informacje na ten temat w miejscach odwiedzanych przez seniorów, promować platformy dyskusyjne skupione wokół tego zjawiska. Terapeuci powinni: wspierać uzależnionych w walce z uzależnieniem, wspierać bliskich osób uzależnionych, promować zdrowy i aktywny stylu życia w szczególności w przypadku osób samotnych – jako prewencja uzależnienia. Badacze powinni: identyfikować czynniki zagrożenia, opracować typologię i charakterystyki graczy oraz wypracować i opisać strategie pomocy dostosowane do wyodrębnionych grup.

• Bycie seniorem nie jest bezpieczne, tyle czeka pułapek… Dziękuję za rozmowę.
• Pytania zadawała Paulina M. Wiśniewska

Joanna Plak-Warecka, dr nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, absolwentka Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, studiów podyplomowych z zakresu geriatrii i opieki długoterminowej w Medycznym Centrum Kształcenia Podyplomowego Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz studiów podyplomowych z zakresu Public Relations w badaniach naukowych w Wyższej Szkole Ekonomii i Innowacji w Lublinie. Posiada doświadczenie w pracy na rzecz: instytucji badawczych, instytucji szkolnictwa wyższego, instytucji rynku pracy, organizacji pozarządowych. Doświadczony wykładowca akademicki, trener, ekspert merytoryczny i koordynator w projektach unijnych. Pełniła funkcję krajowego koordynatora ds. EURES (Europejskie Służby Zatrudnienia) z ramienia OHP. Posiada doświadczenie w zarządzaniu zespołami w strukturze rozproszonej. Jej zainteresowania badawcze obejmują: gerontologię społeczną, politykę społeczną wobec starości i ludzi starych, ubezpieczenia społeczne (w szczególności ubezpieczenia emerytalne), włoską politykę społeczną. Autorka trzech monografii, redaktor naukowy dwóch monografii, autorka ponad 100 artykułów poświęconych tematyce społeczno-ekonomicznej, pięciu kontentów naukowych, dwóch raportów, jak również jednej recenzji naukowej.

[1] Opracowanie własne: https://www.seniorzy.pl/joanna-plak/5959-uzaleznieni-od-hazardu-takze-w-starszym-wieku, dostęp 1.12.2022